این فرق نگذاشتن، منشأ اشتباهات عظیم در ماوراء الطبیعه شده است.

پاسخ این است که منطقّیین اسلامی کاملًا به این نکته توجه داشتهاند و فرق گذاشتهاند و با توجه به آن فرق، شرایط قیاس را ذکر کردهاند، و این بحث چون دامنه دراز دارد ما در اینجا از ذکر آن خودداری میکنیم.

6. منطق ارسطویی بر اساس مفاهیم و کلّیات ذهن نهاده شده است، در صورتی که مفهوم کلّی حقیقت ندارد، تمام تصورات ذهن جزئی است و کلّی یک لفظ خالی بیش نیست.

این ایراد نیز از استوارت میل است. این نظریه به نام «نومینالیسم» [1] معروف است.

پاسخ این نظریه در فلسفه به خوبی داده شده است.

7. منطق ارسطویی بر اساس «هویت» است که میپندارد همواره هر چیز خودش است؛ از این رو مفاهیم در این منطق، ثابت و جامد و بیحرکتاند؛ در صورتی که اصل حاکم بر واقعیتها و مفاهیم، حرکت است که عین دگرگونی- یعنی تبدیل شدن شیء به غیر خود- است. لهذا این منطق با واقعیت تطبیق نمیکند. یگانه منطق صحیح آن است که مفاهیم را تحرک ببخشد و از اصل «هویت» دوری جوید و آن، منطق دیالکتیک است.

این ایراد را پیروان منطق هگل [2] خصوصاً پیروان مکتب ماتریالیسم دیالکتیک ذکر کردهاند و ما در جلد اول و دوم اصول فلسفه در این باره بحث کردهایم.

تحقیق در آن نیز از عهده این درسها بیرون است.

8. این منطق بر اصل «امتناع تناقض» بنا شده است و حال آن که اصل تناقض مهمترین اصل حاکم بر واقعیت و ذهن است.

پاسخ این ایراد نیز در جلد اول و دوم اصول فلسفه داده شده است. در یکی از درسهای گذشته نیز درباره اصل امتناع تناقض بحث کردیم و در «کلّیات فلسفه» نیز درباره آن گفتگو خواهیم کرد.