این ایراد از استوارت میل [1] فیلسوف معروف انگلیسی است که در قرن هجدهم میلادی میزیسته است [2].

چنانکه میبینیم این استدلال حاوی مطلب تازهای نیست، با ایراد ابوسعید ابوالخیر ریشه مشترک دارد و آن این که علم به کبری آنگاه حاصل است که قبلا علم به نتیجه (از راه استقراء) حاصل شده باشد.

پاسخش همان است که قبلًا گفتیم. این که میگوید: «آیا نتیجه در ضمن کبری معلوم است یا مجهول؟» پاسخش همان است که بوعلی به ابو سعید داد که نتیجه معلوم است اجمالًا، و مجهول است تفصیلًا؛ لهذا نه تکرار معلوم لازم میآید و نه مصادره به مطلوب.

3. منطق ارسطویی منطق قیاسی است و اساس قیاس بر این است که سیر فکری ذهن همواره «نزولی» و از بالا به پایین است؛ یعنی انتقال ذهن از کلّی به جزئی است. در گذشته چنین تصور میشد که ذهن ابتدا کلّیات را درک میکند و به وسیله کلیات به درک جزئیات نائل میشود، اما تحقیقات اخیر نشان داده که کار کاملًا بر عکس است، سیر ذهن همواره صعودی و از جزئی به کلی است. علیهذا روش قیاسی از نظر مطالعات دقیق علم النفسی جدید روی ذهن و فعالیتهای ذهن، محکوم و مطرود است. به عبارت دیگر، تفکر قیاسی بی اساس است و یگانه راه تفکر استقراء است.

این اشکال بیان عالمانه مطلبی است که ضمن اشکالات گذشته گفته میشد.

پاسخش این است که محصور ساختن حرکت ذهن به حرکت صعودی به هیچ وجه صحیح نیست، زیرا اولًا چنانکه مکرّر گفتهایم خود تجربه و نتیجهگیری علمی از امور تجربی بهترین گواه است که ذهن، هم سیر صعودی دارد هم سیر نزولی، زیرا ذهن از آزمایش در چندین مورد یک قاعده کلی استنباط میکند و به این وسیله سیر صعودی میکند، سپس در سایر موارد همین قاعده کلی را به صورت قیاسی تعمیم میدهد و سیر نزولی و قیاسی مینماید.

بعلاوه همه اصول قطعی ذهن انسان، تجربی و حسی نیستند. حکم ذهن به اینکه