ثانیاً این نظر که علم به کبرای کلّی موقوف است به علم به جزئیات آن، باید شکافته شود. اگر منظور این است که علم به کبری موقوف است به علم تفصیلی به جزئیات آن، یعنی باید اول یک یک جزئیات را استقراء کرد تا علم به یک کلی حاصل شود، اصل نظر درست نیست، زیرا راه علم به یک کلی منحصر به استقراء جزئیات نیست؛ بعضی کلّیات را ما ابتدائاً بدون سابقه تجربی و استقرائی علم داریم، مثل علم به این که «دور محال است»، و بعضی کلیات را از راه تجربه افراد معدودی از جزئیات به دست میآوریم و هیچ ضرورتی ندارد که سایر موارد را تجربه کنیم، مانند علم پزشک به خاصیت دوا و جریان حال بیمار. وقتی یک کلی از راه تجربه چند مورد معدود به دست آمد با یک قیاس به سایر موارد تعمیم داده میشود.

اما اگر منظور این است که علم به کبری علم اجمالی به همه جزئیات و از آن جمله نتیجه است و به اصطلاح علم به نتیجه در علم به کبری منطوی است، مطلب درستی است ولی آنچه در نتیجه مطلوب است و قیاس به خاطر آن تشکیل میشود علم تفصیلی به نتیجه است نه علم بسیط اجمالی و انطوائی. پس در واقع در هر قیاسی علم تفصیلی به نتیجه موقوف است به علم اجمالی و انطوائی به نتیجه در ضمن کبری، و این مانعی ندارد و «دور» نیست زیرا دو گونه علم است.

پاسخی که بوعلی به ابو سعید داد همین بود که علم به نتیجه در نتیجه، تفصیلی است و علم به نتیجه در ضمن کبری، اجمالی و انطوائی است، و اینها دو گونه علماند.

2. هر قیاس یا تکرار معلوم است و یا مصادره به مطلوب، زیرا آنگاه که قیاس تشکیل داده میگوییم:

«هر انسان حیوان است

و هر حیوان جسم است

پس هر انسان جسم است»

یا این است که در ضمن قضیه «هر حیوان جسم است» (کبری) میدانیم که انسان نیز که یکی از انواع حیوانات است جسم است، یا نمیدانیم. اگر میدانیم پس نتیجه قبلًا در کبری معلوم بود و بار دیگر تکرار شده است، پس نتیجه تکرار همان چیزی است که در کبری معلوم است و چیز جدیدی نیست. و اگر مجهول است پس ما خودش را که هنوز مجهول است دلیل بر خودش دانسته در ضمن کبری قرار دادهایم و این «مصادره به مطلوب» است؛ یعنی یک شیء مجهول خودش دلیل بر خودش واقع شده است.