فی المثل سالماند یا ناسالم و معیوب.

وسیله تحصیل مواد فکری همانهاست که قبلًا گفتیم؛ یعنی قیاس، استقراء، تمثیل، و چنانکه قبلًا اشاره کردیم اینها هیچکدام جزء منطق نیستند. منطق قواعد اینها را بیان میکند و ارزششان را تأیید مینماید.

اینجا ممکن است گفته شود کسانی که منکر منطق ارسطویی به عنوان ابزار تحصیل علم شدهاند مقصودشان انکار ارزش قیاس است و همچنانکه قبلًا گفته شد اگر مسائل منطق، قواعد مربوط به قیاس است پس هر چند خود منطق ارسطویی ابزار سنجش است نه ابزار تحصیل، ولی ابزار سنجش قیاس است و قیاس را به عنوان یگانه ابزار تحصیل علوم میشناسد، اما قیاس به دلائل خاصی که بعداً خواهیم گفت هیچ گونه کارآیی در تحصیل علم جدید ندارد؛ یگانه ابزار کسب و تحصیل علم، تجربه و استقراء است.

این بیان بهترین توجیه سخن معترضین است، ولی همچنانکه قبلًا گفتیم منطق ارسطو قیاس را یگانه ابزار کسب تحصیل علوم نمیداند بلکه یکی از ابزارها میشناسد. همچنانکه در درس پیش گفتیم و در درسهای آینده نیز روشنتر خواهد شد، ابزار کسب و تحصیل [علم] بودنِ قیاس غیر قابل انکار است.

از نظر طرفداران قیاس، ارزش «قیاس» ارزش تعیینی است؛ یعنی قیاس در حوزه خود نتیجه جدید بار میآورد آن هم به صورت تعیینی.

ارزش «تمثیل» ارزش ظنّی است و ارزش «استقراء» اگر کامل باشد یقینی است و اگر ناقص باشد ظنّی است. و اما «تجربه» که غالباً آن را با استقراء اشتباه میکنند ارزش یقینی دارد. هر تجربه متضمّن قیاسی است. تجربه از مقدمات قیاسهای آشکار است و خود متضمن قیاسی پنهان است. تجربه همچنانکه بوعلی در شفا تصریح کرده است [1]، آمیختهای است از عمل حس و مشاهده مستقیم و عمل فکر که از نوع قیاس است نه از نوع استقراء و یا تمثیل. نوع چهارمی هم علیرغم ادعای منطقیون ریاضی وجود ندارد.

منطق ارسطویی ارزش تجربه را به هیچ وجه منکر نیست. تجربه که متضمن نوعی قیاس است گرچه مانند خود قیاس جزء منطق نیست ولی منطق ارسطویی