را تضمین کند. تنها ضامن، مراقبت و دقت شخص فکر کننده است. مثلًا ممکن است از یک سلسله قضایای حسی یا تجربی قیاساتی تشکیل شود، اما آن تجربهها به عللی ناقص و غیر یقینی باشد و خلاف آنها ثابت بشود. این جهت بر عهده منطق ارسطویی که آن را به همین لحاظ «منطق صورت» مینامند نیست. آنچه بر عهده این منطق است این است که این قضایا را به صورت صحیحی ترتیب دهد که از نظر سوء ترتیب، منشأ غلط و اشتباه نگردد.

ثانیاً مجهز بودن به منطق کافی نیست که شخص حتی از لحاظ صورت قیاس نیز اشتباه نکند. آنچه ضامن حفظ از اشتباه است به کار بستن دقیق آن است؛ همچنانکه مجهز بودن به علم پزشکی برای حفظ الصحة یا معالجه کافی نیست، به کار بردن آن لازم است. اشتباهات منطقی علمای مجهز به منطق به علت نوعی شتابزدگی و تسامح در به کار بستن اصول منطقی است.

2. میگویند منطق ابزار علوم است، اما منطق ارسطویی به هیچ وجه ابزار خوبی نیست؛ یعنی مجهز بودن به این منطق به هیچ وجه بر معلومات انسان نمیافزاید. هرگز منطق ارسطویی نمیتواند مجهولات طبیعت را بر ما معلوم سازد. ما اگر بخواهیم ابزاری داشته باشیم که واقعاً ابزار باشد و ما را به کشفیات جدید نائل سازد، آن ابزار «تجربه» و «استقراء» و مطالعه مستقیم طبیعت است نه منطق و قیاس. در دوره جدید که منطق ارسطو به عنوان یک ابزار طرد شد و به جای آن از ابزار استقراء و تجربه استفاده شد موفقیتهای پی در پی و حیرت انگیز حاصل گردید.

کسانی که این ایراد را ذکر کردهاند و در واقع این مغالطه را آوردهاند چند اشتباه کردهاند. گمان کرده و یا چنین وانمود کردهاند که معنی این که «منطق ابزار علوم است» این است که «ابزار تحصیل علوم» است یعنی کار علم منطق این است که برای ما اطلاعات و علومی فراهم میکند؛ و به عبارت دیگر گمان کردهاند که منطق برای فکر بشر نظیر تیشه است برای هیزم شکن که مواد را جمع و تحصیل میکند؛ و حال آن که منطق صرفاً «آلت سنجش» است؛ یعنی درست و نادرست را باز مینماید، آن هم آلت سنجش صورت و شکل فکر نه ماده و مصالح فکر؛ لهذا آن را به شاقول و طراز بنّا تشبیه کردهاند. بنّا وقتی که دیواری را بالا میبرد، عمودی بودن آن را با شاقول، و افقی بودن آن را با طراز تشخیص میدهد. شاقول و طراز نه ابزار تحصیل آجر و خاک و آهک و سیمان و غیره میباشند و نه وسیله سنجش درستی و نادرستی این مصالح که