دیگری سراغ نداریم که میان نظم و هدایت تفکیک کرده باشد و به عنوان دو دلیل ذکر کرده باشد.

ظاهرا مجموعا در چهار آیه از آیات قرآن، این دو در کنار هم به عنوان دو امر جداگانه قرار گرفتهاند. یکی آن آیهای است که از زبان حضرت موسی وقتی فرعون سؤال کرد: فَمَنْ رَبُّکما یا مُوسی، میفرماید: رَبُّنَا الَّذِی أَعْطی کلَّ شَیءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدی [1] پروردگار ما آن کسی است که هر چیزی را آنچنان که شایسته است آفریده است؛ در خلقتْ آنچه را که احتیاج داشته به او داده است. این، همان نظم ساختمانیاش را بیان میکند. ثُمَّ هَدی بعد هم او را در راه خودش هدایت کرده است. این امری جداگانه است.

در سوره سَبِّحِ اسْمَ هم میخوانیم: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّک الْأَعْلَی. الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی. وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی [2] تسبیح کن، تنزیه کن نام پروردگار والای خود را (یا: نام والای پروردگار خود را [3]). الَّذِی خَلَقَ فَسَوَّی آن که آفرید و معتدل آفرید. وَ الَّذِی قَدَّرَ فَهَدی و آن که اندازهگیری کرد و سپس هدایت کرد موجودات را.

همچنین از زبان ابراهیم علیه السلام نقل میکند: الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یهْدِینِ [4] خدای من آن است که مرا آفریده است و من را هدایت میکند. به هدایت، جداگانه تمسک کرده است.

در اولین آیاتی هم که بر پیغمبر اکرم (صلّی اللَّه علیه و آله و سلّم) نازل شد، باز این دو- منتها در خصوص انسان- توأم ذکر شده است: اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّک الَّذِی خَلَقَ. خَلَقَ الْإِنْسانَ مِنْ عَلَقٍ. اقْرَأْ وَ رَبُّک الْأَکرَمُ. تا اینجا اصل خلقت است. الَّذِی عَلَّمَ بِالْقَلَمِ. عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یعْلَمْ [5]. هدایتِ خاص انسان را که موضوع علم و سواد و خواندن و نوشتن باشد، جداگانه ذکر کرده است.

ممکن است کسی بگوید که هدایت یک امر جدا از نظم نیست، چون هدایت مربوط به کار اشیاء است، و نوع کاری که اشیاء انجام میدهند لازمه جبری ساختمان آنهاست؛ یعنی مثل این است که ما درباره اتومبیل نباید در دو قسمت بحث کنیم: یکی اینکه بگوییم این اتومبیل ساختمان و سازمان منظمی دارد، و دوم اینکه کارش را چگونه انجام میدهد. کارش چیز علیحدهای نیست؛ این سازمان اگر این گونه منظم شد، لازمه قهری و جبریاش همین کاری است که انجام میدهد.

در جواب میگوییم: ما میخواهیم بیان کنیم که هدایت زائد بر نظم است. اصل هدایت نشان میدهد که طرز کار اشیاء نتیجه جبری ساختمان مادی آنها نیست، بلکه جاذبه و کششی وجود