باشند، هر وضعی به سرش بیاید (کسی دیگر بپوشد، آن را با قیچی تکهتکه کنند یا در تیزاب بیندازند و اصلا بهکلی از بین برود) در شخصیت من تأثیر ندارد. این بدن بعد از مردن من هرچه به سرش بیاید، در بقای شخصیت من تأثیری ندارد، من آن روح هستم.

منتها آنهایی که میگفتند بعد ما باید دوباره به این بدن برگردیم، دچار اشکالات دیگری میشوند (نه از ناحیه بقای شخصیت بلکه از جهات دیگر)، مثل این که این بدن من خاک میشود و جزء گیاه میشود و بعد جزء بدن حیوان یا انسان دیگری میشود (یعنی بدن من بار دیگر بدن کسی دیگر میشود و باز بار دیگر به همین صورت جزء بدن کسی دیگر میشود و ...) و بسا هست این ذراتی که امروز مثلا به صورت انگشت من وجود دارد، بعد از صد سال یا هزار سال، به صورت مادهای که چشم کس دیگری را تشکیل میدهد به وجود بیاید. آنوقت اگر بنا بشود که روحها برگردد به بدنهای اول، این بدنهایی که تا حالا پیکر صدها و هزارها روح قرار گرفته، به بدن کدامیک از اینها برگردد؟ شبهه معروف «آکل و مأکول» همین بود.

ولی آنهایی که میگفتند روح به این بدن برنمیگردد بلکه به عالم آخرت میرود و عالم آخرت خودش یک عالم جسمانی است گو اینکه مادی نیست، دیگر از این اشکال فارغ بودند.

به هرحال از نظر مسأله بقای شخصیت، نه این دسته دچار اشکال میشدند نه آن دسته، چون میگفتند شخصیت ما به روح ماست. ولی فرض این است که فرضیه دوم هم فی حد ذاته اشکالات دیگری داشت و آن این بود که با اینکه قرآن مردن را انتقال روح از این بدن به عالم دیگر تلقی میکند ولی در عین حال نص صریح قرآن است که مردم در قیامت از همین قبرها برانگیخته میشوند؛ این مسأله را چطور حل کنیم؟

نقد نظرات مهندس بازرگان

من، هم درس دینداری را مطالعه کردم که در آن آقای مهندس بحثی درباره آخرت کردهاند و هم ذره بیانتها را. راه طی شده را اخیرا نگاه نکردم، خیال میکنم آنچه در درس دینداری هست با آنچه که در راه طی شده هست تطبیق میکند. مطابق آنچه من فهمیدم، در درس دینداری طوری مطلب را بیان کردهاند که با آنچه در ذره بیانتها هست متفاوت است. در ذره بیانتها آخرت با مسأله حکومت عنصر سوم توجیه میشود، ولی در درس دینداری چون پای عنصر سوم در میان نیست در واقع ما از همین نظام دنیا خارج نمیشویم و در همین نظام دنیا هستیم. من حالا قسمتهایی که در درس دینداری هست عرض میکنم، بعد خود آقای مهندس توضیح بدهند که مقصودشان چه بوده است. به نظر ما میرسد که از نظر بقای شخصیت اشکال زیادی دارد و نمیشود آن را توجیه کرد.