میشود و قدرت خلاقه پیدا میکند، منتها نمیدانم آیا درست است به این تعبیر بگوییم که «مصدر انرژی میشود». تعبیر بهتر این است که بگوییم: «مصدر فعل و ایجاد میشود». میترسیم اگر «انرژی» بگوییم، باز آخرت و دنیا یکی شود و آنجا دار عمل شود و بعد این سؤال پیش بیاید که پس چرا در آنجا تکلیف وجود ندارد.

اصل ششم اینکه «آنجا نزد خداست». این هم مطلب بسیار اساسیای است که از آخرت تعبیر میکنند به اینکه نزد خداست. این هم نشان میدهد که آن نشئه با این نشئه تفاوتی دارد؛ آنجا به خدا نزدیکتر است، انسان اگر آنجا باشد به خدا به نحوی نزدیکتر است، و اینجا کأنّه عالمی است دورتر، مثل اینکه این عوالم با خداوند یک سلسله مراتبی دارد و وقتی ما رو به آن طرف میرویم، رو به سوی خدا میرویم.

اجمالا معلوم شد آخرتی که قرآن به ما معرفی میکند مجموعا یک وضعی دارد که با وضع این دنیا متفاوت است و به همان تعبیری که عرض کردم آن یک نشئه است و این، نشئه دیگر؛ بر آنجا نظاماتی حکومت میکند که لااقل اندکی با نظاماتی که در این دنیا حکومت میکند تفاوت دارد و لهذا آنجا آخرت شده و اینجا دنیا.

بقای شخصیت

یک مسأله دیگر- که در کتاب ذره بیانتها ذکر نشده بود- آن پیوندی است که میان زندگی دنیا و زندگی آخرت است؛ به این معنا که هرچه انسان در آنجا میگیرد درو کردن آن چیزی است که در اینجا کاشته است و همان شخصی که در این دنیا عمل کرده است، عین او، خود او و شخص او در آخرت پاداش یا کیفر را میگیرد؛ یعنی اعمالش به شخص او برمیگردد؛ یعنی آن که در آخرت است واقعا همین شخص انسان است. این مطلب را خیال نمیکنم هیچ کس انکار کند و بگوید دنیایی وجود دارد و افراد و اشخاص در اینجا معدوم میشوند، بعد دنیای دیگری به وجود میآید که در آنجا هم چیزهایی صورت میگیرد، اما دیگر این اشخاص در آنجا وجود ندارند. نه، این دیگر از ضروریات است. خیال نمیکنم احدی در این جهت تردید داشته باشد که واقعا همین «من» که در اینجا هستم، همین «من» در آنجا هستم (سعید یا شقی).

حال، این بقای «من» را چطور توجیه میکنیم؟ آنهایی که قائل به روح بودند اعم از آنهایی که میگفتند روح دوباره به همین دنیا بر میگردد و آنهایی که میگفتند روح به آخرت میرود و هرگز برنمیگردد، مشکل از این نظر برایشان حل شده بود، زیرا میگفتند شخصیت من به این بدن من نیست، شخصیت من به روح من است که با مردن من از من جدا میشود و این بدن من هر وضعی که به سرش بیاید به شخصیت من ارتباط ندارد؛ مثل این است که وقتی لباس من را از تن من کنده