تُرَدُّ الَیکمْ [1]. بالاتر از این را خود قرآن میگوید: فَمَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَیراً یرَهُ. وَ مَنْ یعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یرَهُ [2] کوچکترین عمل خیر و کوچکترین عمل شر خودش را میبیند؛ وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً [3] کرده خود را در آنجا حاضر میبینند؛ یوْمَ تَجِدُ کلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَینَها وَ بَینَهُ أَمَداً بَعِیداً [4] روزی که هرکسی هر کار خیری کرده، آن را حاضر شده میبیند و هر کار بدی که کرده است. در این زمینه [آیه] زیاد داریم.

اخبار و روایات هم در زمینه تجسم اعمال زیاد است: فلان عمل میآید میگوید من صبر تو هستم، دیگری میآید میگوید من روزه تو هستم، دیگری میآید میگوید من نماز تو هستم ... و اصلا این یک داستانی است.

[خلاصه،] این مطلب را آقای مهندس هم قبول کردهاند ولی در توجیهی که میکنند، چون عمل را از سنخ عمل دنیایی میدانند، میگویند این، تجسم و تشخص عنصر دوم (انرژی) است.

ولی بنا بر تفسیری که دیگران از این مطلب کردهاند، تشخص و تجسم عنصر سوم است. (من درباره این مطلب نمیخواهم زیاد بحث کنم.) آنها معتقدند هر عملی که ما در اینجا انجام میدهیم، دو وجهه دارد: یک وجهه از جنبه عنصر دوم شما و یکی هم از جنبه عنصر سوم؛ در واقع آنچه که ما در اینجا انجام میدهیم، روح آن در جای دیگر وجود پیدا میکند. همان طور که شما برای خودِ شخصْ عنصر سومی یا- به تعبیر ما- روحی غیر از ماده و بدن قائل هستید، آنها میگویند هر عملی هم که از انسان صادر شود بدنی دارد و روحی. بدنِ عمل همین انرژیای است که شما از آن تعبیر کردید، و روح عمل آن است که وابسته به روح انسان است. اینها معتقدند که آن مرحله تجسم، در آن عنصر سومی است که شما بیان کردید، نه در عنصر دوم. ما حالا روی این جهت بحث نمیکنیم، چون نه خیلی ضرورت دارد و نه روی هدفی که امروز دارم تأثیری دارد.

مسأله بقای ماده و زندگی جسمانی در آخرت

مسأله دیگر مسأله بقای ماده و زندگی جسمانی است. ایشان [5] میگویند در عالم آخرت، ماده و زندگی جسمانی باقی است. البته این همان حرف قائلین به معاد جسمانی است. کسانی که قائل به معاد روحانی شدند، دیگران حرفشان را قبول نکردند، به این معنا که گفتند تنها معاد روحانی مسأله