- ما مقدار زیادی از مطالب آقای مطهری را نفهمیدیم. ایشان عنصر سومی را تعریف کردند؛ یعنی از اینکه دو عنصر اول و دوم برای توجیه جهان کافی نیست، به وجود عنصر سومی معتقد شدند. بعد خودشان در آخر سؤال کردند که حالا خواص این عنصر چیست؟ البته اگر ما بگوییم که دو عنصر اول و دوم (ماده و انرژی) برای توجیه پدیدههای جهان کافی نیست، فقط میتوانیم به وجود عنصر سومی معتقد باشیم که دست اندرکار جهان است یا در تحولات جهان هست یا بعد از از بین رفتن انسان هست، و الّا جنبه علمی ندارد، چون یک فرضی است که ما از وجود مجهولات به آن پناه میبریم؛ به همین جهت است که علم چنین چیزی را قبول ندارد. ما هم به لحاظ مذهبی، به علت وجود عالم برزخ است که اضطرار پیدا میکنیم این اصل را بپذیریم والّا در این جهانی که زندگی میکنیم خیلی ضرورت ندارد که آن را حتما قبول کنیم. برای قیامت هم که دوباره زنده میشویم، باز احتیاج به قبول این اصل نیست. اما چون ما در فاصله بین حیات و قیامت به یک عالمی معتقد هستیم و معتقدیم که در آن عالم (عالم برزخ) احساس داریم، ناچار میشویم که با از بین رفتن بدن جسمانی به چیز دیگری که وجود دارد معتقد شویم.

اما آقای مطهری ایرادی به استدلال آقای مهندس بازرگان درباره تکامل گرفتند و گفتند خود تکامل در جهت استدلال ما نیست تا از آن استنتاج کنیم که اصل سومی در کار است، بلکه تکامل فرد است که این طور است. در حالی که به نظر بنده عکس این قضیه است. تکامل فرد یکی از خواص موجود زنده است و موجود زنده خواص دیگری هم دارد مثل تولید مثل، حرکت، صیانت نفس، دفاع، رشد. آن حالتی که شما بیان میکنید فقط رشد اوست که موجود زنده به وجود میآید، بعد جوان میشود، بعد رشد پیدا میکند، بعد میانسال میشود، بعد پیر میشود و از بین میرود. تکاملی که آقای مهندس بازرگان به آن اشاره کردهاند، پیدا کردن یک قاعده و کشف نظامی است در طبیعت که از بدو خلقت تاکنون بوده و آن این است که موجودات زنده در جهت پرعضوی و تکامل پیش میروند. این خودش مسألهای است جدای از آن و مسألهای است قابل توجه. به همین جهت هم هست که افکار داروین به سمت الهیون خیلی نزدیکتر است، کما اینکه خودش موحد بوده است.

اما مسأله آرزو که در آخر مطرح فرمودند؛ فرمودند آنهایی که میگویند آن چیزی است که ما نداریم، حرفشان غلط است.

استاد: نه، آنها میگویند: «انسان طالب چیزی است که ندارد.» بحث روی ماهیت «طلب» است.