بسازد. بسیاری از حوادث و کیفیاتِ واقعشده یا واقعشونده است که علمِ دو عنصری از تشریح و تعلیل آن عاجز میماند.

عرض کردم که این بیان از نظر شباهت استدلال و برهان همان بیانی است که قدما میکردهاند. قدما انرژی را نمیشناختند و فقط ماده را میشناختند و میگفتند ماده تنها برای توجیه جهان کافی نیست [1]؛ ما تا یک حقیقت دیگری را در ماهیت جهان دخالت ندهیم نمیتوانیم جهان را توجیه کنیم و آن حقیقتْ قوه است و قوه را هم نمیتوانیم خاصیت ماده بدانیم، چون اگر خاصیت ماده بدانیم عین همان اشکالات عود میکند، پس قوه را باید در عرض ماده قرار دهیم نه در طول ماده.

ایشان به دلیل پیشرفتهای علم امروز که ماده و انرژی هردو را میشناسد، میگویند علم نمیتواند جهان را با ماده و انرژی توجیه کند، عنصر سوم لازم دارد. این عنصر سوم ایشان همان عنصر دوم دیگران است. ولی ایشان در بعضی موارد استدلال، استدلالی کردهاند که قدما نکردهاند و از نظر ما هم ضعیف است. اول چیزی که ذکر میکنند این است:

... از جمله، ابداع اولیه جهان که اگر جهان ابتدایی داشته باشد اصل اول ترمودینامیک یعنی اصل ثبات ماده و انرژی متزلزل میگردد. فرضیه دوعنصری مجبور است جهان را ازلی بداند.

البته این ایرادی نیست بر کسانی که جهان را دو عنصری میدانند، چون آنها مجبور نیستند جهان را غیر ازلی فرض کنند که به این اشکال دچار شوند. ما قبلا جایی ثابت نکردهایم که جهان ازلی نیست تا بعد بگوییم جهانِ دوعنصری نمیتواند پیدایش جهان را توجیه کند. آن که میگوید جهان دو عنصری است، میگوید جهان ازلی هم هست. این را ما نمیتوانیم به صورت یک اشکال و یک دلیل و استدلال در اینجا بیاوریم. این جزء مدعای ما باید قرار گیرد؛ تازه جزء مدعا هم نمیشود قرار گیرد. بیان دومی که کردهاند بیان خوبی است [2]:

درباره خواص و کیفیات عناصر یا میل ترکیبهای اجسام و بروز کلیه تحویلها که چرا صورت و حالت مصالح تشکیلدهنده جهان ثابت نیست؟ چرا این مصالح اولیه جهان به یک حال