خاص پیدا میکرد که با آن قوههایی که قبلا فرض کرده بودند قابل توجیه نبود. یکی از آن دلایل همین استعداد بینهایت و آرزوهای بینهایت در انسان است، و یکی مسأله ادراک کردن کلیات، و مسائل دیگر. میگفتند آن قوه یعنی آن مبدأ اثر که در انسان هست با مبدأ اثرهایی که در غیر انسان هست تفاوتهایی دارد که حتی از جنس آن قوهها هم نمیتواند باشد. این بود که برای آن یک جنبه مِنْ عنداللّهی قائل میشدند زائد بر آنچه که برای اشیاء دیگر [قائل بودند؛] یعنی برایش جنس دیگری قائل بودند (همان مسأله من امر ربّی) به این تعبیر که قوههای دیگر وجودشان میتواند وجود خلقی و زمانی و مکانی باشد اما این قوه که در انسان هست وجودش نمیتواند وجود خلقی و زمانی و مکانی باشد، بلکه باید وجودش وجود دیگری باشد. بعد، از این که وجود انسان جنبه امری دارد نتیجههای دیگری (مثل بقای انسان) گرفته میشود.

عنصر سوم در کتاب « ذره بی انتها »

آقای مهندس در کتاب ذره بیانتها- البته با ابتکار خودشان- تقریبا همان بیان قدما را در مورد ماده و قوه بیان کردهاند و در واقع میشود گفت بیان قدما را به زبان امروزی بیان کردهاند و آنها را تأیید و تقویت کردهاند، ولی نتیجه دیگری میخواستهاند بگیرند. من قسمتهایی از مطالب ایشان را یادداشت کردهام، ایشان میفرمایند:

علمِ امروز بیش از دو عنصر نمیشناسد: ماده و انرژی [1]. علم، تمام عالم با حرکات و صورتهای مختلف مربوطه را میخواهد تنها با این دو نوع مصالح در قالب زمان و مکان بسازد. اما قرآن در عین قبول آن دو عنصر (برخلاف متقدمین و بعضی از اهل کلام و فلاسفه که بیاعتنای به هردو بودند [2]) انگشت روی یک عنصر سوم نیز میگذارد و موجودات یا مخلوقهای دیگری را نیز معرفی مینماید. البته قرآن پای عنصر سوم را همه وقت و همه جا به میان نمیکشد، در مواقع خاصِ ابداع یا ارتحال و جهش اشاره میکند [3] ... حال در برابر چنین اظهار یا ابتکار قرآن باید دید حق با قرآن است یا با علم امروزی، یعنی جهان خلقت و طبیعت که بالاخره به یک چیز و به یک جا منتهی میشود جهان دو عنصری است یا سه عنصری ... علم قادر نیست دنیای مشهود را با به کار بردن دو عنصر در قالب زمان و مکان