برهان نظم

نظم و نظام عالم دلالت میکند بر وجود خدا. این همان مطلبی است که در قرآن کریم به تعبیر «اتقان صُنع» (متقن بودن مصنوعات عالم) آمده است؛ میفرماید: وَ تَرَی الْجِبالَ تَحْسَبُها جامِدَةً وَ هِی تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ صُنْعَ اللَّهِ الَّذِی أَتْقَنَ کلَّ شَیءٍ [1]. در بعضی از آیات از همین مطلب تعبیر به «تقدیر» (اندازهگیری) میشود؛ یعنی یک نوع حسابگری در نظم و ترتیب مخلوقات وجود دارد؛ به تعبیر دیگر میگوییم حکیمانه بودن خلقت.

اینجا ما باید در سه مرحله بحث کنیم: یکی اینکه توضیح بیشتری در اطراف همین نظم و نظام بدهیم که اصلا مقصود از این نظم و نظام چیست؟ چون ممکن است در این زمینه اشتباهاتی به وجود بیاید، که به وجود هم آمده است. دیگر اینکه آیا چنین نظم و نظامی- که ادعا میکنند در خلقت وجود دارد و دلالت میکند بر وجود خالق مدبّر- در خلقت هست؟ و سوم- که بحث قرآنی است- اینکه ببینیم آیا قرآن کریم به این برهان نظم اتکا کرده است یا نه؛ دقیقا آیات قرآن را بررسی میکنیم.

معنی نظم در خلقت

اما قسمت اول: معنی نظم و نظامی که میگوییم در خلقت هست، چیست؟ نظم و نظام در خلقت یعنی این عالم که به وجود آمده است و این که هست، با تصادف به وجود نیامده و ناشی از تصادف نیست. «ناشی از تصادف نیست» در مقابلِ دو جور حرف گفته میشود. تصادف یعنی بیعلت، اما «بیعلت» گاهی به معنی نداشتن علت فاعلی است و گاهی به معنی نداشتن علت غایی.

همیشه برای علت فاعلی و علت غایی مثال سادهای از مصنوعات بشر ذکر میکنند که البته این مثالها نارساست، ولی برای روشن شدن مطلب چارهای از این مثالها نیست. شما روی صفحه کاغذ مطلبی مینویسید. در اینجا چهار علت تصویر میشود: علت مادی، علت صوری، علت فاعلی و علت غایی. اما علت مادی یعنی آن شرایط مادیای که باید وجود داشته باشد تا این به وجود بیاید. قبل از آنکه شما این خطوط را روی این صفحه کاغذ بنویسید، صفحه کاغذی وجود داشته ولی به صورت یک صفحه سفید، جوهری در خودنویس شما وجود داشته ولی به صورت چند گرم مایع در مخزن خودنویس، خود خودنویس هم بوده است. اینها را میگویند علت مادی؛ یعنی شرایط مادیای که باید وجود داشته باشد تا این نوشته هم باشد. اگر صفحه کاغذ یا چیزی شبیه آن نباشد، اگر این جوهر یا چیزی شبیه به آن نباشد، از «هیچ چیز» نمیشود خط به وجود بیاید.

دوم، علت صوری: آن چیزی که به این ماده شکل میدهد؛ یعنی خود شکلش. خط آن وقت به صورت این خط در میآید که شما اگر کلمه «فدایت شوم» را مینویسید، این شکل خاص را به