چیزی از آن در انسان هست، و الّا کسی نگفته روح از مختصات انسان است که بعد بگویید آیات دیگر قرآن این مطلب را نفی میکند.

- در فرمایشاتتان نفس و روح را مرادف ذکر فرمودهاید. در تعبیر قرآن خصوصا، نفس با روح خیلی فرق دارد، چون مرتب تکرار میشود که: اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها [1] نفوس وفات پیدا میکنند. این تعبیر را نمیتوان درباره روح کرد. یا میفرماید: کلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ [2].

میخواستم عرض کنم که نفس با روح مرادف قرار نمیگیرند.

مسأله دیگر اینکه نمیتوانیم این طور بیان کنیم که نفس یک موجود زندهای است، بلکه نفس قائم میشود به آن وجودی که زندگی دارد، نه زندگی علیحده میشود برای نفس تعبیر کرد و نه وجودی که بدون روح باشد؛ شاید بتوان وجودی که قائم به حیات و زندگی باشد دربارهاش تعبیر کرد.

مسأله دیگر اینکه بجاست از خود مهندس بازرگان هم بخواهیم بیایند و توضیحات بیشتری بدهند و به طور کلی بیشتر درباره این موضوع بحث شود.

استاد: اینکه فرمودید مفهوم نفس با مفهوم روح دوتاست صحیح است و من در جلسات پیش هم عرض کردم و منظور من هم در اینجا این نبود که نفس مرادف با روح است. من عرض کردم که «نفس» در زبان عرب یعنی «خود»؛ «جائنی زیدٌ نَفْسُه» یعنی زید آمد، خودش آمد. منتها در باب روح انسان، از قرآن میشود این را استنباط کرد که خود انسان همان روح انسان است. مفهوم نفس غیر از مفهوم روح است ولی در مورد انسان تطبیق میشود با روح. نفس ما و خود ما، به قول آقای مهندس بازرگان همان عنصر سوم ساختمان وجود ماست.

اما اینکه فرمودید «نفس از نظر قرآن وفات و موت میپذیرد و روح وفات و موت نمیپذیرد» [صحیح نیست چون] نفس هم موت نمیپذیرد. قبلا عرض کردیم «یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ» معنیاش فوت نیست، «توفّی» در آنجا به معنی قبض است و از ماده «وفی» است نه از ماده «فوت». «فوت» لغتی است که متشکل از «ف» و «و» و «ت» است، ولی «وفی» از «و» و «ف» و «ی» تشکیل میشود و معانی ایندو هم جداست. اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ یعنی خداوند نفسها را کاملا تحویل میگیرد. کلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ هم معنیاش این است که همه کس مرگ را میچشد (اینجا چون صحبت چشیدن است، مقصودْ دردها و خصوصیات مرگ است)؛ هرکسی مرگ را با آن همه عواقبی که دارد میچشد. (واقعیت مرگ هم از نظر قرآن انتقال است.)

بنابراین، با اینکه اصل مطلب را قبول میکنیم که مفهوم نفس با مفهوم روح دوتاست، ولی