میفرماید: إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ. الَّذِینَ یذْکرُونَ اللَّهَ قِیاماً وَ قُعُوداً وَ عَلی جُنُوبِهِمْ وَ یتَفَکرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلًا [1]. در این آیات از زبان مؤمنین میگوید «خدایا نه تنها وجود ما باطل آفریده نشده، بلکه عالم هم باطل آفریده نشده است» و در آیات دیگری راجع به خصوص معاد که صحبت میکند میگوید سماوات و ارض و مابین اینها را که ما آفریدیم، لاعب نبودیم و به حق آفریدیم و برای این است که بازگشت همه اشیاء و بازگشت شما به سوی خداست.

این طور به نظر میرسد که قرآن میخواهد این درس را به ما بدهد که اگر شما در درون اشیاء و به خصوص انسان مطالعه کنید و استعدادهای انسان را تحت نظر بگیرید، میبینید که اگر پایان هستی این موجود در همین جا باشد و با همین مردن تمام و نیست و نابود شود، این خلقت عبث و بیهوده است. همان طور که در مثال جنین عرض کردم جنین در رحم زندگیای شبیه زندگی یک گیاه دارد و تجهیزاتی هم برای آن زندگی دارد، ولی در عین حال تجهیزات دیگری برای او ساخته میشود از چشم و گوش و دست و پا و ریه و ... که وجود اینها در عالم رحم برای یک زندگی گیاهی ضروری نیست بلکه به درد هم نمیخورد. حال اگر نظام کلی خلقتِ جنین این باشد که پایان زندگیاش همان پایان رحم باشد، این تشکیلات عبث است؛ یعنی جای این سؤال هست که «دیگر این چشم و گوش و دست و ریه برای چه؟» همه اینها تجلّیگاههای دیگری را نشان میدهند؛ نشان میدهند که اینها در ظرف دیگری غیر از این ظرف، تجلی واقعی خودشان را خواهند کرد و آنگاه چشم کار چشمی خواهد کرد و گوش کار گوشی و ...

قرآن در واقع میخواهد بگوید که الآن در متن و بطن خلقت شما عالمِ بعد از مرگ وجود دارد؛ شما الآن یک وجود برزخی و وجود قیامتی را بالقوه در خود دارید و در همه اشیاء این استعداد بازگشت به سوی خداوند وجود دارد، و اگر آن بازگشت نبود، اصلا این خلقت نبود (یا این خلقت به این شکل نبود و به شکل دیگری بود). کأنّه میخواهد بگوید این هستیای که شما میبینید، قسمتی از هستی است و به قسمت دیگری از آن توجه ندارید؛ هستی که سراشیب میشود، خیال میکنید در این سراشیبی تمام میشود و اما اینکه این سراشیبی دومرتبه صعودی و بازگشتی دارد به سوی خدا و در کمون آن این بازگشت نهفته است، به این توجه ندارید.

حالا بگذریم از این مطلب که اینکه ما میگوییم «اگر عالم این جور نبود، جور دیگر خلق میشد» اصلا جور دیگر فرض ندارد و محال است؛ عالم هر جور که خلق میشد بالأخره باید به خدای خودش و به همان اصلی که از آن اصل آمده است بازگشت کند. ولی به هرحال به نظر