میرسد اینکه قرآن میگوید: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکمْ عَبَثاً وَ أَنَّکمْ إِلَینا لا تُرْجَعُونَ [1] «شما خیال کردهاید ما شما را بیهوده آفریدهایم و به سوی ما بازگشت نمیکنید»، میخواهد ما را ارجاع دهد به هستی خودمان که اگر بنا بود شما باز نگردید به خدا، شما شما نبودید و شما شما آفریده نشده بودید؛ در کمون شما چنین استعداد و قوهای هست.

من میتوانم بگویم برای اولین بار است که درباره این آیات تأمل و تدبر میکنم و الآن هم به بیانات خودم از نظر مجموع این آیات جازم نیستم، تا ببینم چه در میآید.

قولی دیگر در بیان استدلال قرآن

بعضی دیگر میگویند مقصود قرآن از این بیانات این است: اگر پایان هستی نیستی باشد، خلقت عبث است. پایان هستی نیستی نیست و این نیستیها- که نیستیهای نسبی است- منتهی میشود به یک غایت (یا غایات) ثابت و دائم که قرآن از آن تعبیر میکند به «حق»، یعنی یک امر ثابت و دائم.

میخواهد بگوید اگر این عالم و همچنین شما به سوی یک غایت دائم و ثابتی که برای همیشه باقی باشد نروید و پایان شما نیستی باشد، در این صورت خلقت عبث و باطل است، همان حرفی که امثال خیام میگویند:

اگر بنا باشد که هستی به سوی نیستی برود، این عبث و لغو است. هستی باید به سوی هستی کاملتر برود، موت باید به سوی حیات بیشتر برود. پس در واقع قرآن میخواهد نفی نیستی را از غایت هستی کرده باشد که این طور فکر نکنید که هستیها به سوی نیستی میرود و شما این نیستیها را نیستی واقعی تصور نکنید، بلکه هیچ چیزی، نیست نمیشود و همه چیز باقی میماند و هرچیزی در هر مرتبهای که رشد و کمال پیدا میکند، آن کمالش واقعا از بین نمیرود و واقعا باقی است، بقائی که به هیچ وجه منتهی به فنا نمیشود.

من امروز عرایض مختصر و پراکندهای داشتم که همین مقدار بود و بعد باید این را تکمیل کنیم.

- سؤال اول بنده [2] راجع به روح بود که آقای مطهری از مجموع آیات قرآن استنباط میکنند