الْمُقَرَّبِینَ. فَرَوْحٌ وَ رَیحانٌ وَ جَنَّةُ نَعِیمٍ. وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنْ أَصْحابِ الْیمِینِ. فَسَلامٌ لَک مِنْ أَصْحابِ الْیمِینِ. وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکذِّبِینَ الضَّالِّینَ. فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ. وَ تَصْلِیةُ جَحِیمٍ [1].

اول میگوید «اگر نه این است که این رفتن، اضطراری است و حکم خداست و برای این است که هر کسی به پاداش و جزای خوب و بد عمل خودش برسد، و اگر نه این است که مردن یک سنت جبری و قطعی (به اصطلاح امروز) است، پس چرا آن وقت که میرسد به حلقوم ...». اولا خود این، مطلبی است که یک چیزی هست که به حلقوم میرسد. حالا نحوه رسیدن [چگونه است،] آیا یعنی نقل مکان میکند و میرسد به حلقوم یا اینکه میرسد به آنجا که از حلقوم میخواهد قطع علاقه بشود، ما این را به کمک اخبار و روایات به این صورت توضیح میدهیم:

مطلبی از اخبار و روایات استنباط میشود و آن این است که آدمی که در حال جان کندن است، قبل از آنکه نفْس (همان جان و روح، به هر اسمی که بنامیم) به حلقوم برسد، هنوز مردنِ واقعی نیست و هنوز در این دنیاست و میشود آن را برگرداند (من الآن نمیدانم راز علمی مطلب چیست، شاید تا این حد باشد که از نظر پزشکی قابل برگرداندن است، مثلا ممکن است قلب ایستاده باشد ولی بشود دومرتبه همین قلب ایستاده را برگرداند) ولی وقتی که به این مرحله که قرآن از آن تعبیر میکند به إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ رسید، دیگر برگشتن در کار نیست. در اخبار این طور وارد شده است که وقتی به حلقوم میرسد، زمان معاینه است؛ یعنی با اینکه روح در حال جدا شدن و قطع علاقه است و نیمی [2] از علاقه روح قطع شده و این آدم به صورت نیم مرده درآمده است و هنوز در این دنیاست، ولی به حلقوم که رسید، معاینه برایش دست میدهد؛ یعنی آن عالم و وضع خودش را در آن عالم میبیند، اعمال خودش و اشیاء را به صورت مثالی میبیند، مثال عمل خودش را و مثال زن و فرزند خودش را میبیند و فرشتگان را میبیند. به هرحال چیزهایی را که تا حالا نمیدید، در آن وقت میبیند و در همان حال این دنیا را هم میبیند؛ یعنی در مرز میان عالم دنیا و عالم بعد از دنیاست؛ هم اینجا را میبیند، هم آنجا را؛ هم زن و بچه و کسانش را میبیند که دور جسدش را گرفتهاند و گریه میکنند و هم ملائکه را به صورت خاص، و یا اولیاء حق را (مطابق آنچه از اخبار استفاده میشود) به صورت خاصی میبیند. این مرحله که مرحله معاینه است همان جاست که قرآن میگوید همین قدر که انسان به آنجا رسید و دروازه آن عالم به رویش باز شد، دیگر برگشت ندارد.