شادمانند، مرزوقند و آگاهند، حتی آگاهند از دنیایی که از آن عبور کردهاند.

ممکن است کسی راجع به این آیه بگوید شاید فقط شهدا این طورند. [در جواب میگوییم:] البته معلوم است که انسان نمیتواند احتمال بدهد که از نظر قرآن مردم دو صنفاند؛ غیرشهدا هرکه هست همه تا قیامت نیست و نابود و معدوم میشوند و در سکوت مطلق فرو میروند، نه عذابی [دارند] و نه نعمتی، و فقط شهدا زنده هستند. بعلاوه، آیات دیگری در این زمینه هست که عرض میکنم.

آیاتی که مکالمه میان فرشتگان و مردگان را بیان می کند

آیات دیگری داریم که در آن آیات مکالمه فرشتگان را با متوفّاها بعد از مردن بیان میکند. مثل این آیه که راجع به گروهی از اشقیاست، میفرماید: إِنَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کنْتُمْ قالُوا کنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قالُوا أَ لَمْ تَکنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها [1]. این آیه جزء آیات هجرت است. میفرماید گروهی از مردم که فرشتگان آنها را تحویل میگیرند فرشتگان از آنها میپرسند فِیمَ کنْتُمْ شما در دنیا در چه حال و وضعی بودید؟ آنها که دست خودشان را از همه چیز تهی میبینند، موضوعی را که واقعا راست بوده به عنوان یک عذر ذکر میکنند: قالُوا کنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ ما یک عده مردم مستضعف (یعنی ضعیف شمرده شده و به حساب نیامده) و بیچارهای بودیم که دستمان به دین و خدا و پیغمبر و دستور نمیرسید. البته خود آیه حکایت میکند (احادیث هم وارد شده) که درباره گروهی از مسلمانان است که در بلاد کفر زندگی میکردند در حالی که وظیفهشان این بود که هجرت کنند به بلاد اسلام ولی حال و همت هجرت کردن را نداشتند؛ همان جا ماندند در حالی که در آنجا هیچ وسیله دینی برایشان موجود نبود و نمیدانستند حالا که مسلمانند چطور عمل کنند. هر مسلمانی اگر در چنین شرایطی قرار گرفت هجرت کردن برایش واجب است. قالُوا أَ لَمْ تَکنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها فرشتهها میگویند: آیا زمین خدا فراخ نبود که مهاجرت کنید؟!

اینجا قرآن صریحا مکالمه میان فرشتگان و گروهی از مردم را که آنها را مستضعفین مینامد نقل میکند. (اینها دیگر از شهدا نیستند، از بیچارهها و بدبختها و مستضعفین هستند. قرآن گفته امر اینها با خداست و تکلیف اینها را روشن نکرده است؛ به هرحال جزء شهدا و سعدا نیستند.)

آیا این نشان نمیدهد که از نظر قرآن، این مستضعفین بعد از مردن از یک نوع حیاتی برخوردار هستند؟