توصیفات خدا به عظمت و جلال در قرآن

قسمت دوم بحثهای قرآن درباره خدا، آنجاست که خدا را نه تنها به تنزیه و جنبه منفی، بلکه به جنبههای اثباتی یعنی به عظمت و جلال نیز یاد کرده است. در اول سخنم عرض کردم که خدا شناسی خیلی مراتب دارد. کسانی که در علم توحید واردند میدانند که بسیاری از مراتب توحید [و بسیاری از] توحیدها در مرتبه بالاتر، شرک و کفر است. باز آن که یک درجه بالاتر میرود میبیند آن مرتبه پایینتر خیلی مشوب به شرک بوده است، تا بالاتر میرود، و لهذا این حدیث هم از پیغمبر اکرم هست- و حدیث عجیبی است- که «لَوْ عَلِمَ ابوذَرٍ ما فی قَلْبِ سَلْمانَ لَقَتَلَهُ» (و در یک حدیث دیگر «لَکفَّرَهُ»، در یک حدیث دیگر «لَقالَ رَحِمَ اللَّهُ قاتِلَ سَلْمانَ» یعنی اگر ابوذر بداند آنچه در دل سلمان است چیست سلمان را تکفیر میکند، سلمان را میکشد، میگوید خدا رحمت کند قاتل سلمان را؛ یعنی آنچه که سلمان میداند در ظرف ابوذر نمیگنجد به طوری که ابوذر آنها را عین کفر میداند.

قرآن در این جور مسائل آن حد اعلای مراتب توحید را بیان کرده است، همانهایی که واقعا در ذهن امثال ما- مخصوصا در توحید در فاعلیت- نمیگنجد و مجبوریم یا مجبورند خیلیها که این جور آیات را تأویل کنند چون آنقدر بزرگ است که نمیتوانند تصور کنند. مثلا در اول سوره حدید چند آیه است که همه آن آیات عجیب است. یک آیهاش این است:«هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ» [1] او اولِ همه اشیاء است، اول مطلق اوست و آخر مطلق هم اوست. حالا این را شما تصور کنید که یک چیزی در عین اینکه اول است آخر است و در عین اینکه آخر است اول است. در امور زمانی و تدریجی نمیشود، اول همیشه غیر آخر است و آخر غیر اول. او، هم اول است و هم آخر، او هم ظاهر است و هم باطن.

نیکلسون بعد از آنکه نقل میکند که این اندیشههای به اصطلاح بلند عرفانی که در دنیای اسلام پیدا شده است اغلبْ اروپاییها گفتهاند اینها از جایی دیگر وارد دنیای اسلام شده است، چند آیه از این آیات قرآن نقل میکند و میگوید مگر حرفهایی که آنها گفتهاند از این آیات بیرون است که شما میخواهید منبع دیگری از جای دیگر بیاورید.

خدا هرگز در قرآن به صورت یک موجود جدا و مشخص و محدود و بیرون از اشیاء معرفی نشده و این حد اندیشه نه تنها در کتب آسمانی محرَّف آن زمان نبوده است، در هیچ مکتب فلسفی جهان هم وجود نداشته است. چطور آدم میتواند باور کند که یک آدم بیسواد امّی، به فکر خودش میتواند این جور حرف بزند؟! وقتی که در وسط نماز به وحی الهی از قبله بیتالمقدس منحرف