مقدمه کوچکی عرض میکنم و آن این است که در باب توحید و خدا شناسی، در مسأله خدا این مطلب هست که افکار، خیلی مختلف است در تصوری که از خدا دارند و اغلبِ این تصورات، بلکه به یک اعتبار باید بگوییم تمام این تصورات تصورات کوتاهی است، و بلکه اصلا حقیقت توحید این است که انسان به هر مرحلهای از شناسایی خداوند که میرسد، باز یک نوع اقرار و اعترافی میکند که آنچه که من خدا را به آن توصیف میکنم حد من است نه حد او، او برتر و بالاتر است از حد توصیف من. در عین حال افراد در حدی که خدا را توصیف میکنند خیلی با هم فرق دارند، از زمین تا آسمان. مثلا بعضی افراد شاید وقتی خدا را تصور میکنند به این شکل تصور میکنند که خدا یعنی یک موجودی که مثل یک قلنبه نور است و در بالای آسمانها قرار گرفته است. و حتی بعضی، تصورات تجسمی درباره خدا دارند و اغلب تصورات این جور است و حتی در کتب آسمانی قبل از قرآن- که البته ما آنها را تحریفشده باید بدانیم نه از زبان آن پیغمبر- شما خدایی به شکلی که قرآن توصیف کرده است، خدایی که قرآن او را این گونه منزه و مجرد معرفی کرده است پیدا نمیکنید. خدای تورات را که میدانیم او همان موجودی است که با یعقوبْ پیغمبر خودش کشتی میگیرد و احیانا به زمین هم میخورد.

ایرانیها خیلی کوشش میکنند که بگویند دین زردشت یک دین توحیدی بوده است. البته این مطلب در همان حدی هم که آنها میگویند دین توحیدی بوده، از نظر تاریخی مجهول است ولی آن مقداری که ثابت میشود این است که در تعلیمات اصلی زردشت یک توحید در پرستشی بوده است؛ یعنی قبل از زردشت مردم دو گونه عبادت میکردند: ارواح طیبه را عبادت میکردند برای جلب لطفشان و ارواح خبیثه را عبادت میکردند برای دفع شرشان (یعْبُدُونَ الْجِنَ [1] به تعبیر قرآن)، هم ملائکه را عبادت میکردند هم جن را، هم ارواح طیبه را هم ارواح خبیثه را؛ در تعلیمات زردشت آن مقداری را که دلیل بر توحید میگیرند- که ضدش هم پیدا میشود- این است که اولا پرستش ارواح خبیثه را به طور کلی نهی کرده و در پرستش ارواح طیبه هم پرستش ذات یگانه را توصیه کرده است، آن که منشأ همه خیرات است؛ یعنی یک قوه و یک ذاتی را معرفی کرده است که همه خیرات از ناحیه او میرسد و گفته همان را پرستش کنید، اهرمن را و آنچه که منشأ بدیهاست پرستش نکنید. این اگر باشد یک نوع توحید در عبادت است.

اما توحید در خلقت چطور؟ یعنی آیا از تعلیمات زردشت میشود فهمید که خیرها و شرها همه از ناحیه همان است که باید پرستش کنیم؟ یا نه، آن که منشأ خیرهاست یک چیز است، منشأ شر چیز دیگری است؛ منشأ خیر را عبادت کنید، منشأ شر را عبادت نکنید؟ این خودش عین شرک