باید چنین باشد. انسان میبیند که از ترکیب یک چیزی که میداند با چیز دیگری که میداند، رسید به چیزی که تا حالا نمیدانست. منطق صورت که منطق ارسطوست فقط دنبال این است که ما صورت [مقدمات] را چگونه [شکل] بدهیم یعنی وقتی میخواهیم این مواد را با یکدیگر ترکیب کنیم فرمول آن چگونه است؟ کدام یک را باید مقدم قرار بدهیم و کدام یک را مؤخر، کدام یک باید موجبه باشد و کدام یک سالبه، کدام باید کلی باشد و کدام جزئی، اگر یکی موجبه بود و دیگری سالبه نتیجه غلط است. فرمول صوری قضیه را میدهد، درست مثل یک مهندس که فقط نقشه را میدهد، میگوید اگر میخواهید این ساختمان را بسازید این طور باید بالا ببرید. این را میگویند منطق صورت.

ولی منطق ارسطو منطق صورت است و بس؛ در جهت این فن خودش که منطق صورت است آن ایرادهایی که بعضی اشخاص خواستهاند بگیرند نتوانستهاند بگیرند، که امروز هم مورد قبول است که منطق ارسطو در جهت صورت، منطق صحیحی است. ولی این برای بشر کافی نیست، برای اینکه خطایی که ذهن میکند از دو راه است: گاهی از این راه است که افکار را با یکدیگر غلط ترکیب میکند، و گاهی از این راه است که آن مادهای که برای ترکیب کردن آورده غلط است. اگر یک ساختمان خراب باشد دو جور ممکن است باشد: یک وقت از این راه است که حسابهای مهندس غلط بوده؛ مثلا محاسبه فشاری که بر ستون وارد میشود درست نبوده، فواصل را درست معین نکرده است. موادی که در اختیارش قرار دادهاند درست بوده، وقتی نگاه میکنند میبینند آهنش درست، سیمانش خوب، آجر و آهکش، لوازم همه درست است ولی او نتوانسته اینها را خوب جور کند. نتیجه این است که این بنا نشست کرده. ولی یک وقت هست که مهندس، بسیار صحیح پیشبینی میکند، اصول مهندسیاش خیلی خوب است ولی تقلبی در مواد و مصالح است.

سیمانش خراب بوده، گچش مرده بوده، آهنش زنگزده بوده. باز هم نتیجه این است که ساختمان خراب میشود.

رسیدهاند به اینکه فکر بشر که غلط میکند و اشتباه میرود از دو راه است: یا از این راه است که نظمش غلط است. این همان است که ارسطو و بعد ارسطوئیان خیلی روی آن فعالیت کردهاند، که نظم [فکر] یعنی مهندسی فکر چگونه باید باشد. منطق صورت منطق مهندسی فکر است. ولی ارسطو و ارسطوئیین دنبال این مطلب نرفتهاند که اگر ما تنها مهندسی فکر را درست کنیم کافی نیست؛ مواد فکر ما باید درست باشد و بعد باید مهندسیاش درست باشد. و لهذا ما میبینیم بهترین مهندسان فکریای که ارسطو ساخته است افکارشان غلط از آب درآمده چون روی مواد فکریشان خوب فکر نکردهاند، از مواد خراب آمدهاند [ساختمانی] با مهندسی خوب ساختهاند.

صغری و کبری و نتیجهگیری- یعنی از جهت شرایطی که صغری باید چنین باشد، کبری چنین