رحم پرورش داد. پس این هم که حتما باید رحم یک زن وجود داشته باشد شرط نیست. بسا هست علمْ دقیقتر و دقیقتر بشود و از این اموری که اینها را شرایط ادراک میکرد صرف نظر کند یعنی دائما شرایط الغا گردد و بعد معلوم شود که اصلا شرط واقعی حتی مثلا نطفه مرد به این خصوصیت و نطفه زن به این خصوصیت هم نیست، یک فعل و انفعال خاص طبیعی و شیمیایی است که باید به وجود بیاید. ممکن است حتی لزومی نداشته باشد که سلول مرد به آن کیفیت وجود پیدا کند، سلول زن به آن کیفیت وجود پیدا کند، همه اینها به وجود آورنده یک شرط دیگری باشند که اگر آن شرط دیگر به وجود بیاید، نه مردی باشد و نه زنی، نه رحم زنی باشد و نه صلب مردی، نوزاد انسان به وجود بیاید.

در این صورت این تغییراتی که پیدا میشود همه تغییر در استنباطات ماست نه تغییر در قانون طبیعت. قانون طبیعت از اول همین بوده، تا ابد هم همین خواهد بود، استنباطات ماست که متغیر است. منتها ایشان (علامه طباطبائی) اینجا نمیخواهند با زبان فلسفی صحبت کرده باشند؛ میگویند در قرآن آیاتی که راجع به «قدَر» آمده است [مؤید] همین است:«قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکلِّ شَیءٍ قَدْراً» [1] خداوند برای هر چیزی اندازه قرار داده است. این «اندازه» کمّیت نیست که مثلا حجمش این قدر باشد یا آن قدر؛ یعنی مرتبهای از وجود قرار داده و تقوّم هر چیزی به همان علت خودش است (به زمان خودش است، به مکان خودش است؛ به علت خودش است). هر چیزی یک قدَر و یک اندازه و یک حدی در این عالم دارد، یک مقام معلومی در این عالم دارد که از این مقام معلوم خودش تخلف نمیکند.

یک آیه که در سوره طلاق است و ایشان در درس هم خیلی به آن تمسک میکردند [و جمله فوق جزء آن است] راجع به توکل است با اینکه میخواهد یک امر خلاف قانون عادی را ذکر کند؛ میفرماید:«وَ مَنْ یتَوَکلْ عَلَی اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ» آن که تکیهاش به خدا باشد خدا کافی است او را «إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ» خداوند کار خودش را میرساند، یعنی کاری که خدا بخواهد [انجام میشود،] در مقابل امر خدا مانع و رادعی نیست. ولی به دنبال آن میگوید:«قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکلِّ شَیءٍ قَدْراً» خدا برای هر چیزی حد و اندازهای قرار داده است، خدا هر چیزی را روی همان حد و اندازهاش ایجاد میکند؛ خدا وقتی یک چیزی را بخواهد، آن را در همان حد و اندازه خودش، از راهی که خودش میداند انجام میدهد؛ یعنی در عین حال که خداوند هر کاری که بخواهد بکند میکند، آن کار را از خارج قدر و اندازه خودش انجام نمیدهد.

. طلاق/ 3.