هستیم حتما باید این فرضیه را قبول کرده باشیم که این عالَمِ زمان و مکان ما یک زمانی بوده که نبوده است، و اگر این را معتقد نباشیم خداشناس و خداپرست نیستیم؛ لااقل تا این مقدار بگوییم که لازم نیست چنین عقیدهای داشته باشیم، و اگر ما برسیم و معتقد شویم به آنچه حکما میگویند، لازم است خلافش را معتقد باشیم. تمام حکمای الهی اسلامی [1] بدون استثنا عقیدهشان همین است و در کتابهای خودشان سخت از این عقیده دفاع میکنند و حرف متکلمین را دلیل بر خدانشناسی آنها میدانند و میگویند چون خدا را نمیشناسند خلقت را محدود میدانند و به زمان تمسک میکنند، اگر خدا را بشناسند این طور نمیگویند.

تلازم اعتقاد به خدا و حدوث زمانی عالم در افکار اروپاییها

با اینکه علیالظاهر کتابهای اسلامی در قدیم در اروپا ترجمه شده است، ولی چون این مبحث در زدوخورد میان متکلمین اسلامی و حکمای اسلامی حل شده و در فلسفه ارسطو چنین چیزی نبوده است، هنوز هم در افکار اروپاییها میبینیم که این دو مطلب را ملازم یکدیگر میدانند و میگویند یا باید معتقد به خدا باشیم و قائل باشیم که عالم اول دارد، و یا باید بگوییم عالم اول ندارد پس خدایی وجود ندارد. من تا حالا هرچه برخورد کردهام، به همین فکر برخورد کردهام و خیلی هم در حیرتم که با اینکه این فکر لااقل از هزار سال پیش در بین حکمای اسلامی بوده است، چطور [در افکار اروپاییها] اینکه این دو مطلب با هم تلازمی ندارند و یا لااقل در دنیا عدهای هستند که قائل به این تلازم نیستند، مطرح نیست.

سابقا در کتابهای تودهایها خوانده بودم که ابن سینا میان ماتریالیسم و ایدهآلیسم در نوسان بود و گاهی مادی میشد، گاهی الهی؛ چون در یک جا خدا را اثبات میکند و میگوید خدایی هست و در جای دیگر میگوید عالم قدیم است. من کار ندارم فلسفه بوعلی درست است یا غلط، ولی از نظر بوعلی این مطلب حل شده است که اعتقاد به خدا با اعتقاد به قدم زمانی عالم هیچ گونه منافاتی ندارد، بلکه اعتقاد به خداست که ما را به قدم زمانی عالم معتقد میکند.

نظر قرآن در باب حدوث و قدم عالم

از نظر قرآنی چطور؟ آیا در لحن و منطق قرآن کریم، ما به این مطلب به همان مفهومی که متکلمین گفتهاند برخورد میکنیم یا به مفهومی که حکما گفتهاند؟ در اینکه در قرآن خداوند خالقِ همه چیز