تقریر نظریه حکما

آن چیزی که حکمای الهی میگفتند، تقریبا راه سادهای دارد. آنها میگفتند: وقتی که ما وجود خدا را در عالم فرض و اثبات میکنیم، میگوییم خدا یعنی آن چیزی که نهتنها وجودش از خودش است، بلکه وجودش کامل و تمام من جمیعالجهات است که در او هیچ قوه و استعداد و امکان وجود ندارد؛ یعنی این که چیزی را نداشته باشد و بعد واجد بشود، در ذات او فرض نمیشود؛ ما به او میگوییم «واجبالوجود بالذات» و واجبالوجود بالذات، واجبِ من جمیعالجهات است؛ یعنی تمام حیثیات و جهات او جهات وجوبی است و امکانی نیست و نقطه مقابل یک موجودِ [ممکن] است. (یک انسان همان طور که وجودش «ممکن» است- یعنی میتواند باشد، میتواند نباشد- همه چیز دیگرش هم «ممکن» است: ممکن است عالِم باشد، ممکن است عالم نباشد؛ ممکن است حرکت کند، ممکن است حرکت نکند ...)

ذات خداوند همه چیزش ضروری است، از جمله افاضه و خلاقیتش. پس نمیشود خدا در ازل خالق نباشد و بعد مثل کسی که چرتش پاره بشود، یکدفعه خالق بشود؛ نمیشود که خداوند در ازل خالق نباشد و در لایزال یکمرتبه پس از اینکه خالق نبوده است خالق بشود؛ چنین چیزی امکان ندارد. پس ما چون معتقد به خدا هستیم، معتقد به لانهایی مخلوقات هم هستیم.

چنانچه بگویید «اگر عالم قدیم است، چرا شما اسمش را مخلوق میگذارید؟ مخلوق یعنی چیزی که نبوده و پیدا شده؛ چرا اسم چیزی را که همیشه بوده مخلوق گذاشتهاید؟» حکیم الهی میگوید این را هم اشتباه کردید. مخلوق بودن یا معلول بودنِ یک معلول ملازم با این نیست که یک زمان نباشد و بعد وجود پیدا کند. اگر چیزی در ذات خودش «ممکن» است، یعنی اقتضای هستی و نیستی در ذاتش نیست، هستی او هستی است اما هستیای است که فائض از غیر است و از جای دیگر به او رسیده است، ذاتش متکی و قائم به غیر است. این، مناط معلولیت است، خواه سابقه عدم زمانی داشته باشد خواه نداشته باشد. عدم زمانی در اینکه شیئی بخواهد معلول باشد یا نباشد، هیچ دخالتی ندارد.

خداوند قیوم عالَم است، و خالق است به همان معنا که قیوم عالَم است (اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَی الْقَیومُ [1]). اگر ما فرض کنیم موجودی از ازل تا ابد بوده است ولی از ازل تا ابد در حالت قائمیت است و قائم به حق است و خداست که قیوم اوست و وجود او ناشی از وجود خدا و متکی به وجود خدا و فیضی از خداست، این همان معنای مخلوقیت و معلولیت است.

پس، از نظر اعتقاد توحیدی لااقل باید قبول کنیم که این طور نیست که بگوییم چون ما موحد