و. در تعارض حدیث با عقل، عقل مقدّم است.

ز. قرآن را با عقل میتوان تفسیر کرد.

مسائل اجتماعی و سیاسی

الف. وجوب امر به معروف و نهی از منکر، هر چند مستلزم قیام به سیف باشد.

ب. امامت خلفای راشذین به ترتیبی که واقع شده صحیح بوده است.

ج. علی (علیه السّلام) از خلفای پیش از خودش افضل بوده است (این، عقیده بعضی از معتزله است نه همه آنها. قدمای معتزله- به استثنای واصل بن عطا- ابوبکر را افضل میدانستند ولی متأخّرین آنها غالباً علی علیه السّلام را افضل میدانستند).

د. نقد صحابه پیغمبر و بررسی کارهای آنها جایز است.

ه. تحلیل روش سیاسی عمر و روش سیاسی علی (علیه السّلام) و مقایسه میان آنها.

اینها که گفته شد نمونهای است از مسائلی که معتزله طرح کردهاند و البتّه مسائل دیگر نیز غیر این مسائل طرح کردهاند. در برخی از این مسائل، معتزله فقط با اشاعره طرف بودهاند و در بعضی با فلاسفه و در بعضی با شیعه و در بعضی با خوارج و در بعضی با مرجئه.

معتزله هیچگاه تسلیم فکر یونانی نشدند و فلسفه یونان را که مقارن با طلوع و اوج معتزله وارد دنیای اسلام شد به طور دربست نپذیرفتند، بلکه با کمال شهامت در ردّ فلسفه و فلاسفه کتاب نوشتند و آراء خود را ابراز داشتند. ستیزه متکلّمین با فلاسفه، هم به سود کلام تمام شد و هم به سود فلسفه، یعنی هر دو علم را جلوتر برد و در آخر کار آنچنان آن دو را به یکدیگر نزدیک کرد که جز در مسائل معدودی اختلاف نظر باقی نماند. توضیح این مطلب که کلام چه خدماتی به فلسفه کرد و فلسفه چه خدماتی به کلام کرده است و اساساً تفاوت اساسی فلسفه و کلام چیست از عهده این درسها خارج است.