سیر تحوّلی و تاریخی

بدیهی است که همه این مسائل، همزمان و به وسیله یک فرد طرح نشدهاند، تدریجاً و به وسیله افراد گوناگون پدید آمده و موجب توسعه علم کلام گردیدهاند.

در میان مسائل نامبرده ظاهراً قدیمیترین آنها مسأله جبر و اختیار است که البتّه معتزله طرفدار اختیار بودند، و مسأله جبر و اختیار مسألهای است که در خود قرآن طرح شده است، یعنی قرآن این مطالب را به گونهای طرح کرده است که اندیشهها را بر میانگیزد؛ زیرا از طرفی در برخی آیات تصریح شده که انسان مختار و آزاد است و هیچ گونه جبری در کار نیست، و از طرف دیگر در برخی آیات تصریح شده است که همه چیز به مشیت و اراده خداست.

اینجا این توهّم پدید آمده است که این دو تیپ آیات با هم منافی است. لهذا بعضی آیات اختیار را تأویل کردند و قائل به جبر شدند، و بعضی آیات مشیت و اراده (قضا و قدر) را تأویل کردند و قائل به اختیار شدند؛ و البته گروه سومی هم هستند که هیچ گونه تناقض و تنافیای میان این دو دسته آیات نمیبینند [1]. به علاوه در کلمات علی (علیه السّلام) بحث جبر و اختیار زیاد طرح شده است. علیهذا طرح بحث جبر و اختیار مقارن است با خود اسلام. امّا گروه بندی مسلمین و صف آرایی آنها در مقابل یکدیگر و منقسم شدن به دو گروه جبری و غیر جبری، در نیمه دوم قرن اوّل صورت گرفت.

میگویند فکر اختیار اولین بار وسیله غیلان دمشقی و معبد جهنی تبلیغ شد.

بنی امیه مایل بودند که فکر جبر در میان مردم تبلیغ شود زیرا از این فکر استفاده سیاسی میبردند. بنی امیه در زیر این سرپوش که همه چیز از ناحیه خداست (امنّا بالقدر خیره و شرّه) [2] حکومت ظالمانه و تحمیلی خودشان را توجیه میکردند. لهذا هر فکر مبنی بر اختیار و آزادی بشر را سرکوب میکردند و به همین جهت غیلان دمشقی