وقتی که دارم اثرة انجام میدهم یعنی برای خودم کار میکنم یکی دیگر دارد کار میکند؛ و در واقع دوگانگی واقعی در ما وجود داشته باشد، آن وقتی که فردی کار میکنیم، برای خودمان و برای شخصمان کار میکنیم، بد میکنیم، ظلم میکنیم، اثره میکنیم، خودمان را مقدّم میداریم، او یک «من» است در ما دارد کار میکند، و آن وقتی که داریم به جامعه خدمت میکنیم، ایثار میکنیم، احسان میکنیم، کارهای شرافتمندانه میکنیم، پرستش میکنیم، او یک «من» دیگر است در ما [که این کارها را انجام میدهد.]

این حرفها چیست؟! اینها مسائلی نیست که بگوییم آقایان در لابراتوارها اثبات کردهاند، یک مسائل استدلالی است: انسان در ضمیر خودش دقیقاً احساس میکند که همان که [بد میکند] همان است که در ساعت بعد دارد خیرخواهی میکند، و لهذا اینها مراتب شیء واحد هستند نه دو شخص جدا. فرق است میان مراتب یک شیء که یک شیء دارای مراتبی از وجود است، مثل یک درخت که دارای تنه و شاخههاست، شاخه بالا و شاخه پایین، یک اثر از بالا سر میزند یک اثر از پایین و یک اثر از وسط، ولی یک شیء است؛ آری فرق است میان «مراتب یک شیء» و «دو شیء جدا از یکدیگر». آنچه که در اینجا صحیح و درست است [همین است که این «من» ها مراتب شیء واحد هستند نه اشیاء جدا از یکدیگر.]

نظر قرآن

اینجاست که انسان به عمق منطق قرآن پی میبرد. قرآن بدون اینکه این مسائل را طرح کند [1] میگوید: نفس امّاره، نفس لوّامه، نفس مطمئنّه. فلاسفه، این مورد را میگویند «وحدت در کثرت، کثرت در وحدت». این جور نیست که انسان چند «خود» جدا داشته باشد، یک کار را نفس امّاره میکند، یک کار دیگر را نفس لوّامه و یک کار دیگر را نفس مطمئنّه. نه، نفس انسان گاهی در یک حدّ پایین است؛ در آن حدّ پایین که کار میکند، آنجا که تحت فرمان عقل نیست، اسمش میشود «نفس امّاره». همین