قوم و ملّت یک حکم واحد دارد، [این امر مؤید آن است که جامعه یک واحد حقیقی است نه یک واحد اعتباری.]

تا اینجای نظریه مذکور همه درست است ولی این که ترکیب جامعه چگونه ترکیبی است، ما روی این قضیه که بحث کردیم به اینجا رسیدیم که ترکیب جامعه انسانی یک ترکیب نوع سوم است، یعنی نه از نوع ترکیب اعتباری است (چون واقعاً یک ترکیب حقیقی است) و نه از نوع ترکیبهای طبیعی یا شیمیایی، زیرا در ترکیبهای طبیعی و شیمیایی اصلًا شخصیت اجزاء به هیچ نحو استقلال ندارد، مستحیل است در شخصیت کل، ولی افراد در جامعه در این حد شخصیتشان مستحیل نمیشود و لازمه نظریه دورکهیم و اشخاصی که در این حد اصالت اجتماعی هستند، جبر اجتماعی است، یعنی لازمهاش این است که فرد از خودش هیچ ارادهای و هیچ تشخیصی نداشته باشد؛ یعنی وقتی که حس میکند، این جامعه باشد که حس میکند، وقتی که اراده میکند این جامعه باشد که اراده میکند و فرد اساساً در مقابل جامعه هیچ استقلال نداشته باشد؛ و حال آنکه در عین اینکه جامعه یک حقیقت و یک نوع ترکیب است، استقلال فرد در یک حدّ معین محفوظ است و لهذا فرد میتواند جامعه خودش را عوض کند. جزء مستحیل شده امکان ندارد که بتواند [وضع «کل» را] تغییر بدهد و عوض کند. فرد میتواند علی رغم سیر و جریان رودخانه جامعه، در جهت خلاف جامعه سیر و حرکت کند، میتواند سیر جامعه را شدیدتر کند، میتواند کندتر کند، میتواند متوقّف کند و میتواند مسیر تاریخ را عوض کند، و این همان مسأله است که انسان که اختیار و آزادی دارد، در مقابل جبر جامعه هم آزادی و استقلالش در یک حدّ زیادی محفوظ است.

انسان دارای یک « خود » ذو مراتب است

این است که انسان این جور نیست که این شخص میگوید، که واقعاً در ضمیر خودش دو «من» احساس بکند، یعنی واقعاً دو «من» وجود داشته باشد: من فردی و من اجتماعی. «من» انسان تحت تأثیر جامعه شکل میگیرد، رشد میکند و به خود رنگ میگیرد ضمن این که یک نوع آزادی و استقلال دارد؛ امّا انسان واقعاً دارای دو «من» نمیشود که آن وقتی که من ایثار میکنم او یک شخص است در من دارد ایثار میکند،