بین برود باید دین از بین برود، ولی ما میبینیم عملًا این جور نیست و دین از بین نرفت. همین طور است فقر و غنا و اختلاف طبقاتی. میبینیم در هر جا که طبقات از بین میرود و تساوی به وجود میآید باز هم دین از بین نمیرود؛ در آن کشورها هم باز همانطور درگیری دارند؛ بعد از این که این کشورها به تساوی به اصطلاح رسیدهاند باز دائماً درگیرند که با دین چگونه مبارزه کنند؛ باز میبینید روز به روز تمایل جوانان به دین- حتّی در شوروی به قول او- بیشتر میشود. ولی اگر این نظریه را انتخاب کنیم، چنین نیست، این یک اصلی است که همیشه همراه بشر است، ریشه مذهب همین است و به همین دلیل هم هرگز از جامعه بشر بیرون نخواهد رفت. پس این تنها نظریهای است که برای مذهب ریشه ماورائی و الهی قائل نیست و در عین حال اعتراف میکند که مذهب از بین رفتنی هم نیست. یکچنین حرفی اینجا هست.

این حرف هم یک حرف بیاساسی است.

نقد نظریه دورکهیم

حقیقت این است که در این که جامعه یک واحد حقیقی است نه یک واحد اعتباری، شکی و تردیدی نیست. این مقدار را تفسیر المیزان هم مکرّر و در جاهای متعدّد بحث کرده است که جامعه یک وحدت و یک حیات مخصوص به خود دارد و به موجب این که یک وحدت و یک حیات مخصوص به خود دارد اجل دارد، قوّت دارد، ضعف دارد، سرنوشت مشترک دارد و ...، که من در این جزوه کوچکی که اخیراً منتشر کردهام به نام قیام و انقلاب مهدی علیه السّلام از دیدگاه فلسفه تاریخ، چون جزوه، خیلی مختصر بود، ضمن اشاره به این بحث، چند جا- که جای این بود که باید مراجعه کرد- در پاورقی به تفسیر المیزان ارجاع کردهام. تعبیراتی که در قرآن هست:«لِکلِّ امَّةٍ اجَلٌ، اذا جاءَ اجَلُهُمْ فَلا یسْتَأْخِرونَ ساعَةً وَ لا یسْتَقْدِمونَ» [1]، و اساساً این که قرآن حکم را روی قوم میبرد: اقوامی چنین بودند و ما اقوام را هلاک کردیم، و [از نظر قرآن] در میان اقوام سرنوشت مشترک در کار نیست، اگر یک اقلّیت صالح در میان یک قوم باشد تأثیری در وضع قوم نمیگذارد- چنانکه عکس قضیه هم همینجور است- از باب این که خود