چون بیگانگی- و نقطه مقابلش خویشاوندی- دو طرف میخواهد. در این صورت چطور میشود که انسان خودش با خودش بیگانه بشود؟ این معنایش این است که انسان خودش را با غیر خودش اشتباه میکند؛ یعنی انسان یک واقعیتی دارد، یک خود واقعی دارد، بعد چیزی را که او «ناخود» است- یعنی او خودش نیست ولی خودش را او میپندارد- با خود اشتباه میکند، به جای اینکه مثلًا برای خود کار کند برای آن «ناخود» کار میکند که ما در کتاب سیری در نهج البلاغه- اگر چه نه به طور مفصّل ولی به طور اجمال- این مسأله را طرح کردهایم.

خود را باختن، خود را فراموش کردن

یادم است که در حدود بیست سال پیش- یکی دو سال بعد از آن که به تهران آمده بودم (من در سال 31 به تهران آمدم)- یک جلسه تفسیر خصوصی مختصری در منزل یکی از رفقای تجّار بازاری داشتیم که من آنجا میرفتم تفسیر میگفتم، تفسیر هم نمیتوان گفت، بحثی درباره آیات منتخبه و یک جلسه موعظه و تذکر بود؛ برای خود من این مسأله اوّلین بار آن وقت مطرح شد؛ مطلبی را از قرآن آن وقت الهام گرفتم و یادم است که در آن جلسه همین مسأله را طرح کردم، مکرّر هم بعد طرح میکردم که از قرآن استنباط میشود که انسان گاهی حالتی پیدا میکند که خودش با خودش فاصله پیدا میکند (من آنجا تعبیر فاصله میکردم)، خودش از خودش دور میشود، چون این تعبیر در قرآن مکرّر آمده است: خود را باختن (خود باختن)، باختن به همان معنایی که در قمار میگویند یا در معامله میگویند فلان شخص باخت، زیان کرد، سرمایه را باخت و از دست داد؛ در صورتی که باور کردن این امر برای انسان خیلی مشکل است، زیرا وقتی انسان چیزی را که مملوک و در حیطه ملکیتش باشد ببازد یعنی او را به دیگری میدهد، امّا این که انسان خودش را ببازد چگونه میشود؟ قرآن میفرماید:

«قُلْ انَّ الْخاسِرینَ الَّذینَ خَسِروا انْفُسَهُمْ» [1] بگو زیانکاران فقط- یعنی زیانکار حقیقی- آناناند که خود را زیان کردهاند؛ یعنی آن کسی که مالش را زیان میکند او زیانکار حقیقی نیست، آن، چیز مهمّی نیست؛ زیانکار واقعی آن است که اصلًا خودش را زیان