2. در مورد خیلی از مسائل گفتند اگر چه تمام اذهان، اینها را قبول دارند ولی چون ما اکنون که کاوش کردیم دیدیم محسوس نیست میگوییم ما اینها را قبول نداریم، مثل اصل علّیت. گفتند اصل علّیت، محسوس نیست؛ آنچه محسوس است این است که حوادث این جهان با یکدیگر احیاناً توالی دارند، تعاقب دارند، معیت دارند، امّا آنچه که ما به نام «علّیت» میشناسیم و میگوییم «الف» علّت است از برای «ب» و تصویرمان از علّیت این است که اگر «الف» نباشد محال است که «ب» وجود پیدا کند و میگوییم وجود «ب» وابسته به وجود «الف» است، اینها را انسان احساس نمیکند، اینها را عقل ساخته، و چون حس اینها را ثابت نمیکند ما قبول نداریم.

اینها حسّیون شجاع هستند یعنی حسّیونی که به لوازم حسّی بودن مکتبشان کاملًا مؤمن و معتقدند و از این جهت قابل تکریماند.

ولی یک عدّه دیگر خواستند در مقدّمات حسّی باشند و در نتیجهگیری عقلی. مادّیون همه از این قبیلاند. مادّیون از یک طرف در باب شناخت مانند حسّیون اظهار نظر میکنند، و از طرف دیگر در باب مسائل فلسفه، مانند عقلیون اظهار نظر میکنند، یعنی روی مسائلی تکیه میکنند که حس درباره آن مسائل ساکت است.

سخن نیچه

در باب گرایشها هم همینطور است. پیروان مکتب مادّی انسانی- یعنی آن مکتبی که انسان را مادّی محض میداند- تقسیم شدند به دو دسته: یک گروه را ما مادّیون شجاع میدانیم و گروه دیگر را مادّیون غیر شجاع یا بگوییم مزوّر. مادّیون شجاع کسانی بودند که به لوازم مادّی بودن روح از هر جهت ملتزم شدند، مثل نیچه.

نیچه یک فیلسوف مادّی است، در مورد انسان به روح و این جور مسائل معتقد نیست، در نتیجهگیریهایش هم در مورد انسان کاملًا بر اساس همین فلسفه خودش نتیجهگیری کرده است. میگوید آنچه را که به نام «اخلاق» میگویند همه را بریزید دور، اگر تاکنون همه اخلاقیون دنیا آمدهاند گفتهاند که دنبال هوای نفس نروید من میگویم بروید، چرا نروید؟! اگر همه اخلاقیون دنیا آمدهاند گفتهاند به کمک ضعیف و به جنگ قوی که به ضعیف تجاوز میکند بشتابید من میگویم برعکس، اگر ضعیفی را دیدید [شما هم حقّ او را پایمال کنید.] آن شاعر ما میگوید: