است. درست است که آنچه وسیله و آیه قرار گرفته است محسوس و مشهود و از نوع طبیعت است، ولی متد و روش عمل ذهن در عبور و نفوذ به ماوراء محسوس و مشهود، صد در صد فلسفی و تعقّلی است [1].

از اینجا معلوم میشود که شناخت خداوند، هر چند از نوع شناخت امور تجربی نیست یعنی ذات خداوند مستقیماً تحت تجربه در نمیآید، ولی ماهیت این نوع شناخت با ماهیت یک سلسله شناختهای ما از واقعیات طبیعت مانند حیات، روان ناخود آگاه و غیره مباین نیست. تفاوت، در جزئی بودن و کلّی بودن مورد استدلال است. مثلًا یک زیست شناس تنها آثار حیاتی را میبیند و وجود حیات را «استنباط» مینماید؛ یک روانکاو یک سلسله آثار و علائم در سطح روان خود آگاه میبیند و روان ناخود آگاه را «استنباط» مینماید و همچنین ... امّا یک پیامبر، یک موحّد، ابراهیم وار سراسر کائنات را جلوه گاه دید خویش قرار میدهد و در همه نشانه «مربوبیت» و «مقهوریت» و «مستقل نبودن» و «قائم بالغیر بودن» میبیند. ابراهیم نخست علائم و نشانههای مربوبیت و مقهوریت را در خویشتن مشاهده کرد و در پی «ربّ» خویش برآمد؛ ستاره، سپس ماه، آنگاه خورشید جلب نظرش نمود؛ امّا طولی نکشید که با مشاهده علائم و نشانههای تغییر، حرکت و مسخّر بودن در همه آنها دیدهاش از روی همه آنها لغزید و با نفوذی عمقی در ماوراء جهان تغییر و حرکت، جهان ثابت و کامل و محیط و بیتغییر را کشف کرد که:

انّی وَجَّهْتُ وَجْهِی لِلَّذی فَطَرَ السَّمواتِ و الْأَرْضَ حَنیفاً وَ ما انَا مِنَ الْمُشْرِکینَ. [2]

جهانی که انسان الهی می بیند

جهانی که یک الهی واقعی آشنا به مکتب میبیند، ماهیت «ازاویی» دارد، به این معنی که واقعیت جهان مساوی است با «از او بودن»، نه اینکه جهان واقعیتی دارد و این واقعیت یک نسبت و اضافهای دارد با «او» آنچنانکه مثلًا فرزند واقعیتی دارد که نسبت