غافل از آنکه اگر تعقّل از نوع جهش و گذار از کمّیت به کیفیت باشد، دیگر شناخت تعقّلی، انعکاس جهان خارج نیست، زیرا در هر جهش و گذار از کمّیت به کیفیت، شئ تغییر ماهیت و نوعیت میدهد و یکسره دگرگون میشود و چیز دیگر میگردد. اگر احساس، انعکاس دنیای خارج است و سپس تغییر ماهیت داده، به صورت تعقّل در میآید، پس رابطه تعقّل با دنیای خارج بریده است، یعنی ایده آلیسم.

حقیقت این است که تمام سیستمهای فلسفی غرب در نشان دادن مکانیسم تعمیم درماندهاند. راسل ابائی ندارد که درماندگی خویش را اعلام نماید [1].

ما نظر به اینکه به هر حال این نوع از شناخت منطقی مورد قبول همگان است، بحث درباره مکانیسم تعمیم را، از نظر فلسفه اسلامی، ضروری نمیدانیم. آنچه اینجا لازم است یادآوری شود این است که شناخت منطقی منحصر به شناخت تجربی تعمیمی نیست. در شناخت تجربی، ذهن نخست مواردی را در عمل میآزماید و سپس حکم را از موارد آزموده شده به موارد مشابه گسترش میدهد. در حقیقت، عمل شناختی ذهن به صورت یک حرکت افقی صورت میگیرد.

شناخت منطقی آیه ای

ولی ذهن نوعی دیگر فعّالیت شناختی دارد که آن را باید «حرکت عمقی» نامید.

در این حرکت، ذهن امور شناخته شده را وسیله و آیه قرار میدهد و به ماوراء آنها نفوذ و عبور مینماید.

آنچه قبلا به آن اشاره شد- یعنی شناخت نیرو و عاملی به نام حیات از روی آثار خاص، شناخت روان ناخود آگاه از راه یک نوع فعّالیتها در سطح روان خود آگاه، شناخت گذشته و دور به وسیله آثار و علائم حاضر، و حتّی آگاهی ذهن فلسفی به وجود واقعی و عینی محسوسات به موجب علائم و آثار مستقیم حسّی که در حواس ما پیدا میشود- همه از این قبیل است. این نوع شناخت همان است که ما نام آن را شناخت استنباطی یا استدلالی یا- به تبع قرآن- آیهای نهادیم.

شناخت آیهای، بر خلاف تصوّر افراد ناوارد، یک نوع شناخت تعقّلی و فلسفی