و اضافهای با شخصی دیگر به نام پدر دارد، و یا مصنوع بشری واقعیتی دارد و آن واقعیت یک نسبت و اضافه دارد با مخترع و سازنده آن؛ بلکه واقعیت و ماهیت جهان عین «ازاویی» و عین صدور و عین تعلّق و عین ربط و عین اضافه به «او» است. و این است معنی و مفهوم «آفرینش» و اینکه جهان یکجا «مخلوق» خداوند است.

از این رو اینکه جهان آغاز زمانی داشته باشد یا نداشته باشد- که مسألهای است همواره مورد توجّه و فیزیک امروز نظریه آغاز زمانی جهان را تأیید میکند- تأثیری در مفهوم آفرینش به معنی صحیح کلمه ندارد.

جهانی که الهی میبیند، علاوه بر اینکه ماهیت «ازاویی» دارد، ماهیت «به سوی اویی» هم دارد، بلکه ایندو از یکدیگر تفکیک ناپذیرند؛ هستی از نقطهای که آغاز شده و تنزّل یافته (قوس نزول) بار دیگر از خطّی دیگر به سوی همان نقطه صعود مینماید (قوس صعود). به قول مولوی:

و این است سرّ معاد که پیامبران تأکید فراوان بر شناخت و ایمان به آن دارند.

جهان الهی جهان خیر و جود و وحدت و هماهنگی است، شرّ و امساک و کثرت و تضاد وجود بالتّبع دارند؛ در عین حال، همین وجودهای تبعی نقشی اساسی در جریان خیرها و جودها و پیدایش وحدتها و هماهنگیها دارند.

این جهان، جهانی شاعر است؛ علاوه بر قوانین سخت و جامد مادّی، یک سلسله قوانین دیگر نیز بر آن حاکم است. همان طوری که مثلًا انسان از نظر مکانیسم بدنی یک سلسله ضوابط و قواعد دارد، به علّت خاصّ جسمانی بیمار میگردد و با دوایی مادّی معالجه میشود، در عین حال به حکم اینکه دارای روح و روان و فکر و اندیشه و استعداد تلقین پذیری است، روح جسم را تحت تأثیر قرار داده، قوانین خود را بر آن تحمیل میکند، علّت روانی سبب بیماری جسمی میگردد و یا به علّت روانی، بیماری جسمانی بهبود مییابد، کلّ جهان نیز همین طور است؛ یک سلسله عاملها و عملها و عکس العملها در جهان هست که حاکم بر قوانین سخت و جامد مادّی است و آن قوانین مولود روح جهان و قوای مدبّره آن است.