نظریه حکمای اسلامی

نظریه سوم این است که انسان بعضی چیزها را بالفطره میداند که البتّه آنها کم هستند. اصول تفکر انسانی که اصول مشترک تفکرات همه انسانهاست اصول فطری هستند و فروع و شاخههای تفکرات، اکتسابی. ولی اینها هم که میگویند اصول تفکرات، فطری هستند باز نه به آن مفهوم افلاطونی میگویند که روح انسان در دنیای دیگر اینها را یاد گرفته و اینجا فراموش کرده است، بلکه مقصود این است که انسان در این دنیا متوجّه اینها میشود ولی در دانستن اینها نیازمند به معلّم و نیازمند به صغری و کبری چیدن و ترتیب قیاس دادن یا تجربه کردن و امثال اینها نیست، یعنی ساختمان فکر انسان به گونهای است که صرف اینکه این مسائل عرضه بشود کافی است برای اینکه انسان آنها را دریابد، احتیاج به استدلال و دلیل ندارد، نه اینکه انسان اینها را قبلًا میدانسته است. این، نظریه دیگر است که معمولًا حکمای اسلامی همین نظریه را دارند. ارسطو نیز همین نظریه را- با اختلاف در بعضی خصوصیات- داشته است.

در میان فلاسفه جدید نیز این اختلاف نظر وجود دارد. البته شاید کسی آن نظریه افلاطونی را در دوره جدید معتقد نباشد ولی در دوره جدید هم بعضی از فیلسوفان، برخی از معلومات را برای انسان فطری و قبلی میدانند و بعضی دیگر را بعدی و تجربی. قهرمان این نظریه، فیلسوف بسیار بزرگ معروف دنیا در قرون جدید یعنی کانت است که او معتقد است به یک سلسله معلومات قبلی و غیر حاصل از تجربه و حواس، یعنی معلوماتی که به عقیده او لازمه ساختمان ذهن است.

در میان فیلسوفان آلمان این فکر وجود داشته است، ولی اغلب فیلسوفان انگلیسی که بیشتر حسّی بودهاند (مثل جان لاک و هیوم) نظرشان عکس این است، میگویند هیچ معلومی در لوح ضمیر انسان نیست و همه چیز را انسان از بیرون دریافت میکند و همه چیز آموختنی است.

نکتهای که عرض کردم- که ما در اصول فلسفه هم آن را ذکر کردهایم- بسیار بسیار دقیق است. فیلسوفان اسلامی قائل به این هستند که اصول اوّلیه تفکر انسان آموختنی و استدلالی نیست و بینیاز از استدلال است ولی در عین حال این اصول را ذاتی نمیدانند آنچنان که افلاطون و یا کانت ذاتی میدانند. حکمای اسلامی