میگویند در ابتدا که انسان متولّد میشود، حتّی همان اصول تفکر را هم ندارد، ولی اصول اوّلیه تفکر که بعد پیدا میشود، از راه تجربه پیدا نمیشود، از راه استدلال هم پیدا نمیشود، از راه معلّم هم پیدا نمیشود، بلکه همین قدر که انسان دو طرف قضایا (موضوع و محمول) را تصوّر کند، ساختمان ذهن این طور است که بلافاصله به طور جزم حکم به رابطه میان موضوع و محمول میکند. مثلًا اگر بگوییم «کل از جزء بزرگتر است» افلاطون میگوید این را مانند همه مسائل دیگر از ازل روحها میدانستهاند؛ کانت میگوید در اینکه میگوییم «کل از جزء بزرگتر است» یک سلسله عناصر ذهنی فطری هست که در ساختمان آن دخالت دارد؛ یک مقدارش از بیرون گرفته شده و یک مقدارش از خود ذهن است؛ حکمای اسلامی میگویند نوزاد وقتی که به دنیا میآید هیچ چیز نمیداند، حتّی قضیه مذکور را هم نمیداند چون تصوّری از «کل» ندارد، تصوّری هم از «جزء» ندارد؛ ولی همین قدر که تصوّری از کل و تصوّری از جزء پیدا کرد و این دو را برابر هم گذاشت دیگر بدون نیاز به دلیل و معلّم و تجربه حکم میکند که «کل از جزء بزرگتر است».

پس دیدیم که در بخش دریافتها اختلاف نظرهایی تا این حدود وجود دارد که آیا ما دریافتی که فطری باشد- یا به معنای افلاطونی و یا به معنای حکمای اسلامی- داریم یا نداریم؟ در این حدود محلّ بحث و سخن است.

نظر قرآن

امّا ببینیم نظر قرآن چیست. ما از یک طرف دیدیم که قرآن میفرماید:«وَ اللَّهُ اخْرَجَکمْ مِنْ بُطونِ امَّهاتِکمْ لا تَعْلَمونَ شَیئاً وَ جَعَلَ لَکمُ السَّمْعَ وَ الْابْصارَ وَ الْافْئِدَةَ لَعَلَّکمْ تَشْکرونَ» وقتی نوزاد به دنیا میآید لوح ضمیرش از همه چیز صاف و پاک است؛ ولی در عین حال قرآن بعضی از مسائل را به شکلی طرح میکند که فهمیده میشود که [آن مسائل] بینیاز از استدلال است. مثلًا خود مسأله توحید در قرآن چگونه مطرح شده و این آیات چگونه با یکدیگر جور در میآید؟ مسأله توحید در قرآن- که بعد آیاتش را میخوانیم- امری است فطری. پس این «لا تَعْلَمونَ شَیئاً» و این مطلب که شما خدا را به نوعی در باطن و در ضمیر میشناسید چگونه با هم جمع میشوند؟ نه، اینها با یکدیگر قابل جمعاند.