حقیقت نداشته باشد، محال است اصلًا این جامعه سر پای خودش بایستد.

فرق است بین جامعه بیمار و جامعهای که شر در آن غالب شده باشد. شما آن قلّههای شامخ را در نظر نگیرید، آنها مقیاس جامعه نیستند. جامعه مثل [بدن] یک فرد است. حکما میگویند حالتی که حیات بدن را حفظ میکند بین دو حدّ است و به تعبیر آنها مزاج نوسان دارد؛ مثلًا فشار خون انسان بین دو حد باید باشد، از یک حد کمتر باشد میمیرد و از یک حد بیشتر هم باشد میمیرد؛ مزاج یک حدّ تعادل دارد. انسان کوشش میکند که مزاج را در این حدّ تعادل نگاه دارد؛ اوره اگر از یک حد کمتر باشد خوب نیست، بیشتر هم باشد خوب نیست؛ گلبولهای سفید یا قرمز از یک حد نباید کمتر باشند، از یک حد هم نباید بیشتر باشند؛ قند از یک حد کمتر نباید باشد، از یک حد هم نباید بیشتر باشد. جامعه هم همین طور است. حقّ و حقیقت در جامعه اگر از یک حد کمتر باشد آن جامعه میمیرد. اگر جامعهای باقی باشد معلوم میشود در میان دو حدّ باطل افراط و تفریط نوسان دارد. حال اگر در آن حدّ معتدل باشد، جامعهای مترقّی است؛ و در مقابل، ممکن است در مرز از هم گسیختگی باشد از این طرف، یا در مرز از هم گسیختگی باشد از آن طرف. جامعههایی که قرآن میگوید آنها هلاک شدند کدام جامعههاست؟ جامعههایی که باطل بر آنها غلبه کرده است.

تأکیدی که قرآن میکند این است که جامعه باید در حال تعادل واقعی باشد. پس مریض بودن جامعه غیر از این است که بر جامعه، باطل غلبه داشتهباشد. ایندو نباید با یکدیگر اشتباه شود. جنگ میان حقّ و باطل همیشه وجود داشته است. انسان میبیند باطل به طور موقّت میآید روی حق را میپوشاند، ولی آن نیرو را ندارد که بتواند به صورت دائم باقی بماند و عاقبت کنار میرود.

باطل وجود تبعی و طفیلی دارد، وجود موقّت دارد. آن چیزی که استمرار دارد حقّ است. هر وقت جامعهای در مجموع به باطل گرایید، محکوم به فنا شده است؛ یعنی به باطل گراییدن به طور کامل و از حق بریدن همان و فانی شدن همان. باطل، یک شیء مردنی است، محکوم به مرگ است، از درون خودش دارد میمیرد؛ نظیر اینکه امروزه میگویند فلان تمدّن محکوم به مرگ است، رو به زوال است، یعنی از درون خودش دارد میمیرد، در حال مردن است؛ چون بعضی مرگها تدریجی است و ضرورت ندارد دفعی باشد.