و قابل اعتماد و در برگیرنده و نامحدود است.

جهان شناسی فلسفی، بر عکس جهان شناسی علمی که مانند نورافکنی در یک ظلمت یلدایی است، مانند نور سپیده دم است که فرا گیرنده است و کران تا کران را میگیرد هر چند نیمه روشن و نیمه تاریک است. ذرّه بینیها که در پرتو نورافکن قوی میسّر است، در پرتو سپیده دم میسّر نیست.

جهان شناسی فلسفی پاسخگویی به همه آن مسائلی است که جهان را در کلّ خود مشخّص میکند، قیافه و چهره جهان را مینمایاند و ارکان و پایههای ایدئولوژی انسان را استوار میسازد یا از بیخ و بن ویران مینماید.

جهان شناسی علمی و جهان شناسی فلسفی هر دو مقدّمه عمل است؛ ولی به دو صورت مختلف. جهان بینی علمی به این صورت مقدّمه عمل است که به انسان قدرت و توانایی میبخشد که در طبیعت تصرّف نماید و آن را در جهت دلخواه خود به خدمت بگیرد؛ امّا جهان بینی فلسفی به این صورت مؤثّر در عمل است که نگرش او را به هستی شکل خاص میبخشد، به او ایده میدهد یا ایده او را از او میگیرد، طرز برخورد و عکس العمل او را در برابر جهان تحت تأثیر قرار میدهد، موضع او را در برابر جهان و جامعه معین میکند، به حیات و زندگیاش معنی خاص میدهد و یا بکلّی آن را بیمعنی میسازد و خود او را به پوچی و هیچی میکشاند.

اینکه فلسفه مستقل از علم داریم یا نداریم، آن فلسفه بر چه اصولی متّکی است، معیار درستی و نادرستی به طور کلّی چیست، مسائلی است که در جای دیگر درباره آنها سخن گفتهایم.

جهان بینی مذهبی

اگر هر گونه اظهار نظر کلّی درباره هستی و جهان را، یعنی درباره مسائلی که ماهیت کلّ هستی را مشخّص میکند و شکل و قیافه هستی را نشان میدهد، جهان شناسی و جهان بینی فلسفی بدانیم (قطع نظر از اینکه مبدأ آن جهان بینی چیست؟ قیاس و برهان و استدلال است یا تلقّی وحی از جهان غیب؟) باید جهان بینی مذهبی را نوعی جهان بینی فلسفی بدانیم.

جهان بینی فلسفی و جهان بینی مذهبی- برخلاف جهان بینی علمی- وحدت