افرادی هم که به دستگاه هگلی ایمان ندارند، خواستهاند با پیش کشیدن فرضیه تکامل حقیقت، ناسخ و منسوخهای فرضیههای علمی را توجیه نمایند. ما در اصول فلسفه و روش رئالیسم (مقدّمه مقاله «ارزش معلومات») به قدر کافی درباره این مطلب بحث کرده و ثابت کردهایم که تکامل حقیقت به چه معنایی صحیح و به چه معنایی نادرست است.

از آنچه گفتیم روشن گشت که جهان بینی به مفهوم خاصّی که ایمانزا و آرمان ساز باشد و بتواند تکیهگاه یک ایدئولوژی واقع شود، باید اوّلًا از محدودیتهایی که شناخت علمیخواه ناخواه دارد عاری باشد و به مسائل خاصّ جهان شناسی که به کلّ جهان و شکل و قیافه و ماهیت جهان مربوط میشود- که نمونهاش را ذکر کردیم- پاسخ دهد، و ثانیاً باید شناسایی جاودانه و قابل اعتماد بدهد نه شناسایی موقّت و زودگذر و متزلزل، ثالثاً آنچه ارائه میدهد ارزش نظری و واقع بینانه داشته باشد نه صرفاً عملی و فنّی، و روشن شد که شناخت علمی با همه مزایایی که از جنبه دیگر دارد، فاقد این مزایاست؛ از این رو شناخت علمی محض نمیتواند به انسان جهان بینی به مفهوم خاص بدهد و نیاز انسان را به تفسیر عمومی هستی و تحلیل کلّی وجود بر آورد.

همه کسانی که از جهان بینی علمی دم زدهاند و یا فلسفه خود را فلسفه علمی خواندهاند، اگر درست مورد توجّه واقع شود، بر شهپر نوعی فلسفه نشسته و در حوزههایی وارد شدهاند که پای علم به آنجا نمیرسد؛ صرفاً با یک سلسله شباهتهای سطحی میان برخی فرضیههای خود با بعضی دادههای علم، به غلط فلسفه خود را «فلسفه علمی» و جهان بینی خود را «جهان بینی علمی» نامیدهاند. البتّه در این میان نقش اثر تبلیغی این نام و عنوان را هم نباید فراموش کرد.

جهان بینی فلسفی

جهان شناسی فلسفی هر چند دقّت و مشخّص بودن جهان بینی علمی را ندارد، در عوض از آن نظر که متّکی به یک سلسله «اصول» است و آن «اصول» اوّلًا بدیهی هستند و از ارزش نظری مطلق برخوردارند و ثانیاً عام و در برگیرندهاند و به اصطلاح از احکام موجود بما هو موجودند و ثالثاً ثابت و غیر قابل تغییرند، طبعاً اقناع کننده ذهن