یا سیاسی یا اجتماعی یا اقتصادی که مشتمل بر افکار متضادّ است نبوده است؛ انبیاء تماماً تابع یک مکتب و دارای یک تز بودهاند.

تفاوت تعلیمات انبیاء با یکدیگر، یا از نوع تفاوت تعلیمات کلاسهای عالیتر با کلاسهای دانیتر، یا از نوع تفاوت اجرائی یک اصل در شرایط و اوضاع گوناگون بوده است.

میدانیم که دانش آموز در کلاسهای بالاتر نه تنها به مسائلی بر میخورد که قبلًا به آنها به هیچ وجه بر نخورده است، بلکه تصوّرش درباره مسائلی که قبلًا یاد گرفته و در ذهن کودکانه خود به نحوی آنها را تجسّم داده است احیاناً زیر و رو میشود.

تعلیمات انبیاء نیز چنین است.

توحید، اصل و سنگ اوّل ساختمانی است که پیامبران دست در کار ساختنش بودهاند؛ امّا همین توحید، درجات و مراتبی دارد. آنچه یک عامی به نام خدای یگانه در ذهن خود تجسّم میدهد با آنچه در قلب یک عارف تجلّی میکند یکی نیست. عارفان نیز در یک درجه نیستند. «اگر ابوذر بر آنچه در قلب سلمان است آگاه گردد، گمان کفر به او میبرد و او را میکشد» [1].

بدیهی است که آیات اوّل سوره حدید و اخر سوره حشر و سوره «قل هو اللّه احد» برای بشر چند هزار سال پیش- بلکه بشر هزار سال پیش- قابل هضم نبوده است؛ تنها افراد معدودی از اهل توحید خود را به عمق این آیات نزدیک مینمایند. در آثار اسلامی وارد شده که: «خداوند چون میدانست بعدها افراد متعمّق و ژرف اندیشی خواهند آمد، آیات «قل هو اللّه احد» و پنج آیه اوّل سوره حدید را نازل کرد» [2].

شکل اجرائی یک اصل کلّی نیز در شرایط گوناگون متفاوت میشود. بسیاری از اختلافات در روش انبیاء از نوع تفاوت در شکل اجرا بوده است نه در روح قانون.

این مطلبی است که بعد درباره آن سخن خواهیم گفت.

قرآن کریم هرگز کلمه «دین» را به صورت جمع (ادیان) نیاورده است. دین در قرآن همواره مفرد است، زیرا آن چیزی که وجود داشته و دارد دین است نه دینها.