که تا قیامت بکشد و در قیامت تکلیفش روشن شود، آیا چنین چیزی در کار بوده است؟ «سَلْهُمْ أیهُمْ بِذلِک زَعیمٌ» گویی قرآن به صورت استهزاء میگوید از اینها بپرس آن قائد و رهبر اینها که آمده با ما سوگندنامه امضا کرده است کیست؟ یعنی این خیالات و اوهام چیست که اینها به همدیگر میبافند؟!

یا مطلب چیز دیگری است و آن این است: اگر مسأله، خدایی بود مطلب همین بود که قرآن گفته است، کار خدا همین است؛ ولی غیرخدا هم هست؛ یک دستاندرکارهای دیگری در خلقت در مقابل خدا وجود دارند که آنها هم میتوانند علیرغم خواسته و رضای الهی کارهایی را انجام دهند. اینها همان معبودها و شرکایی هستند که اینان آنها را میپرستند. پس ممکن است اینها در این خیالی که پیدا کردهاند که ما هر کاری که بخواهیم میکنیم و در قیامت هم وضع ما از شما بهتر است، اعتمادشان به آن شرکاست، آنهایی که این افراد آنان را شریک خدا قرار دادهاند.«أمْ لَهُمْ شُرَکاءُ» یا برای اینها شرکایی است؟ (یعنی شریکهای خدا که اینها برای خود فرض کردهاند؛ چون آن شریکها که واقعاً شریک خدا نیستند، شریکهایی هستند که اینها پیش خودشان فرض کردهاند.) یا به نفع اینها یک عده شرکایی برای خدا در کار است؟ «فَلْیأْتوا بِشُرَکائِهِمْ انْ کانوا صادِقینَ» اگر راست میگویند معرفی کنند.«یوْمَ یکشَفُ عَنْ ساقٍ وَ یدْعَوْنَ الَی السُّجودِ فَلا یسْتَطیعونَ» شرکای خودشان را در آن روز حاضر کنند، آن روزی که پردهها برداشته میشود.

«یکشَفُ عَنْ ساقٍ» را چند جور تفسیر کردهاند. روزی که ساقهای پاها کشف میشود. این جمله در زبان عربی- همینطور که کشّاف و دیگران گفتهاند- کنایه است؛ یعنی روزی که کار در نهایت درجه شدت پیدا میکند. مثل آنچه ما میگوییم «آن روزی که پاچهها را باید بالا زد» که وقتی انسان پاچه را بالا میزند ساق پا معلوم است. آن روزی که پاچههای پاها باید بالا زده شود، کنایه از این است: روزی که هر کسی جز با نیروی عمل خودش کاری نمیتواند انجام دهد؛ روزی که این خیالات و اوهام باید دور ریخته شود.

قیامت، نتیجه ملکات انسان

و در آن روز مردم خوانده میشوند به سجده کردن ولی اینها دیگر قدرت سجدهکردن ندارند. مکرر گفتهایم آنچه در قیامت ظهور میکند نتیجه ملکاتی است