نظامات خلقت و پیبردن به راز اصلی خلقت و حتی کشف کردن وابستگی عظیم اشیاء به یکدیگر. در فلسفه امروز اصلی هست که این نظر را تأیید میکند. روی این اصل خیلی تکیه میکنند و خوشبختانه تقریباً میشود گفت که قابل انکار نیست.

گاهی آن را «اصل وابستگی اشیاء» مینامند (کمونیستها از آن به «اصل تأثیر متقابل» تعبیر میکنند ولی ماهیتش همان اصل وابستگی اشیاء است). اصل وابستگی اشیاء معنایش این است که برخلاف آنچه که ما خیال میکنیم، مثلًا این ناخن من که در اینجا قرار دارد و ستارهای که در دورترین کهکشانها قرار گرفته است با یکدیگر وابستگی دارند، یعنی وجود هر یک از اینها بدون دیگری محال است؛ در صورتی که انسان خیال میکند که اشیاء به یکدیگر وابستگی ندارند.

گاهی ما مثلًا میگوییم همین مورچه اگر نمیبود چه میشد؟ نمیدانیم که همین مورچهای که در اینجا وجود دارد یک رکن از ارکان عالم است. این تصورش خیلی مشکل است ولی حقیقت است؛ یعنی اگر به فرض محال (چون حذف کردنش محال است؛ ما مورچه را هم بکشیم بالاخره معدومش نکردهایم، شکلش را تغییر دادهایم) ما مجموع اتمهایی که مورچه را تشکیل داده از بین میبردیم و قدرت میداشتیم که آن را معدوم مطلق کنیم، تمام نظام عالم بهم میخورد. این مقدار وابستگی میان اشیاء هست، و هر موجودی در کار خودش است. اگر نقش هر چیزی را در مجموع دستگاه خلقت بدانیم، آنوقت نقش کل دستگاه خلقت را هم میدانیم.

این است که قرآن میفرماید:«مَا تَری فی خَلقِ الرَّحمنِ مِنْ تَفاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَری مِنْ فُطورٍ» در خلقت رحمان تفاوت (به همان معنی که عرض کردم نه اختلاف؛ به معنی تبعیض، به معنی اینکه یک چیزی مورد توجه و عنایت و تدبیر باشد و چیز دیگر نباشد) هرگز نمیبینی.

سستی در کار عالم نیست

قرآن میگوید: باز هم نگاه کن (بار دیگر چشمت را تیز کن) ببین آیا یک سستی و فطور و شکافی در کار عالم میبینی؟ (همان بهم پیوستگی) هر چه که میبینی، خرابی در کار عالم نیست. هر خرابی مقدمه یک آبادی یعنی برای یک آبادی دیگر است. هیچ چیزی که صرفاً خرابی باشد در عالم وجود ندارد. بعد قرآن میگوید: باز هم فکر کن، دومرتبه روی آن فکر کن:«ثُمَّ ارْجِعِ الْبَصَرَ کرَّتَینِ» و بار دوم باز چشمت