و با مفهوم راهِ امروز خیلی فرق میکرد. مفهوم راه امروز یعنی آن که اول بشر آن را میسازد بعد در آن راه میرود، ولی راه در قدیم یعنی آن که انسان میرفت و با رفتن درست میشد. این است که اینجا تعبیر «عَلی اثارِهِم» [آمده است:] پیغمبران هر کدام آمدند پا جای پای دیگران گذاشتند. وقتی میخواهد بگوید از راه آنها رفتند، چون راه همان بوده که جای پاها درست میکرده، میگوید پا جای پای دیگران گذاشتند، بر آثار آنها [قدم نهادند،] یعنی از همان راهی که آنها رفته بودند رفتند که این هم اشاره به این است که راه انبیاء یک راه بیشتر نیست، تفاوتی که در این راهها هست از نظر اصل راه نیست، از نظر خصوصیات دیگر است، که آن را باید در فرصت دیگری عرض کنیم و گاهی هم به این مطلب اشاره کردهایم.

این مطلب البته در آیات زیادی از قرآن آمده است و قرآن همه اینها را هم «اسلام» مینامد. در تعبیر قرآن اسلام منحصر [به دین اسلام] نیست آنطور که در اصطلاح ماست. ما میگوییم «ادیان» داریم؛ یک دینْ مثلًا نوح از جانب خدا آورده بود، دین دیگری ابراهیم آورده بود، دین دیگری موسی آورده بود، دین دیگری عیسی آورده بود و دین دیگری حضرت رسول آورده است. هرگز در قرآن «دین» جمع بسته نشده است. دین یکی بیشتر نیست و آن همان اسلام است (انَّ الدّینَ عِنْدَ اللَّهِ الْاسْلامُ) [1]. دینی که نوح آورد غیر از همان یک چیز نبود، همان است که «اسلام» نامیده میشود. بعد مردم منحرف میشوند، چیزهایی میسازند که آنها دین خدا و اسلام نیست. ابراهیم میآید، ابراهیم همان راهی را میرود که نوح رفته. باز آنچه که ابراهیم آورده- که حقیقت است- نامش «دین» و «اسلام» است. موسی میآید، عیسی میآید، خاتمالانبیاء میآید و هر پیغمبری میآید، اینها همان دین خدا را که یک چیز بیشتر نیست و نامش «اسلام» است میآورند. ما به این جهت دین خاتم را «اسلام» میگوییم که میخواهیم بگوییم دین حقیقی و آن دینی که همان حقیقت دین است و تکامل یافته همان حقیقت است و بقیه همه انحرافات است این دین است. ما دین خودمان را از این جهت «اسلام» میگوییم که میخواهیم بگوییم ادامه حقیقی همان دین حقیقیای است که از اول تا آخر عالم بوده است (ما کانَ ابْراهیمُ