قیامت، یوم الفصل «

انَّ یوْمَ الْفَصْلِ میقاتُهُمْ اجْمَعینَ». از عناوینی که قرآن به قیامت داده است کلمه «یوم الفصل» است. فصل یعنی جدایی، البته نه جدایی به معنی فراق، جدایی به معنی ممتاز ساختن. عالم ما عالم امتزاج و اختلاط و ترکیب است، نور وظلمت در اینجا با یکدیگر مخلوط هستند؛ سعید و شقی در سرنوشت یکدیگر مؤثرند؛ سعید در سرنوشت شقی مؤثر است، شقی در سرنوشت سعید ممکن است مؤثر واقع بشود؛ ولی وقتی که آنجا رفتند دیگر عالم، عالم بدن نیست، عالم اضداد نیست، عالم ترکیب نیست، آنجا دیگر عالم امتیاز و جدایی است. در اینجا اگر انسان با عطرفروش بنشیند معطر میشود و به قول فردوسی اگر با آدم ذغالی و ذغال فروش هم بنشیند سیاه میشود، البته این تمثیل است، یعنی بودن با صالحان در انسان اثر میگذارد، بودن با طالحان هم در انسان اثر میگذارد، عالم عالم تأثیر و تأثر است:

به همین معنا ما میگوییم این عالم عالم اسباب است، یعنی این عوامل اثر میگذارد.

همین قدر که انسان از این دنیا رفت به آن دنیا، تَقَطَّعَتْ مِنْهُ الْاسْباب، تمام این عوامل مؤثر که یا در جهت خوبی اثر میگذاشت یا در جهت بدی، [از او] جدا میشوند و انسان تحت تأثیر هیچ عاملی قرار نمیگیرد مگر عامل باطن خودش و باطن [اعمال خودش] [1]. آنجا دیگر طبعاً نیکان از بدان جدا میشوند (وَ امْتازُوا الْیوْمَ ایهَا الُمجْرِمونَ). با اینکه آنجا به یک معنا روز جمع است، اولین و آخرین با هم جمع میشوند، یعنی معیت پیدا میکنند، یعنی آن جدایی که مثلًا مردم این زمان با مردم ده قرن پیش و مردم صد قرن بعد داشتند از میان میرود، ولی آن ارتباط و آن تأثیر و تأثری که به موجب آن با مردم همزمان و هممکان خودشان مجموعاً یک واحد مرکب اجتماعی را به وجود میآوردند بکلی از بین میرود و لهذا هم روز جمع است و هم روز فرق، از یک نظر جمع است و از نظر دیگر فرق و امتیاز. این است که تعبیر میفرماید: «انَّ یوْمَ الْفَصْلِ». تعبیر عجیبی است! «انَّ یوْمَ الْفَصْلِ میقاتُهُمْ اجْمَعینَ».

میقات [یعنی] وعدهگاه. در اصل در مورد وعدهگاه زمانی گفته میشود و احیاناً در