قرآن نظیر آیه قبل که فرمود: وَ ما یخْدَعونَ الّا انْفُسَهُمْ، اینجا میفرماید:

اللَّهُ یسْتَهْزِئُ بِهِمْ. یعنی اینها میپندارند که حقیقت را میشود مسخره کرد و با آن میتوان نیرنگبازی کرد؛ خیر، اینچنین نیست؛ بلکه حقیقتْ آنها را مسخره میکند، یعنی نتیجه کارشان در نهایت امر مسخره واقع شدن خود آنان است.

وَ یمُدُّهُمْ فی طُغْیانِهِمْ یعْمَهونَ. اینها مردم طاغی هستند و خدا آنها را در طغیانشان میکشاند در حدی که چنان دچار حیرت و سرگشتگی میشوند که اصلًا نمیفهمند چکار میکنند.

قرآن تا اینجا چند خصلت برای منافقین ذکر کرد:

اولین خصلت اینکه: منافقین مردمان متظاهری هستند؛ که تظاهر اصولًا از مشخصات منافق است به طوری که منافق از مؤمن بیشتر اظهار ایمان میکند.

خصلت دوم اینکه: آنان نیرنگبازند، حقّهباز و فریبکارند، که باز این خصلت از صفات ویژه آنان است.

سوم اینکه: اینان مبتلا به یک بیماری روانی و روحی هستند که میخواهند با اینگونه اعمال آن عقدههای درونی را شفا بدهند و حال اینکه برعکس بر عقدههای دلشان و بیماری روحشان دائماً افزوده میشود.

چهارم اینکه: امر چنان بر آنان مشتبه شده است که حتی خودشان هم خیال میکنند که کارهایشان در راه اصلاح جامعه است؛ یعنی بر تباهکاری و اخلالگری خودشان لباس اصلاح پوشاندهاند و خودشان هم باور کردهاند.

پنجم آنکه: اینان خودْ مردم سفیه و احمقی هستند و دیگران را سفیه میپندارند.

ششم اینکه: دوچهره هستند و یکی از مظاهر دوچهرگیشان این است که در این مجلس به گونهای سخن میگویند و وقتی به مجلس دیگر میروند درست ضد آن را بر زبان میرانند.

اینها صفات ویژه منافقین است که قرآن مجید در این آیات آورده است.

در اینجا چند نکته است که بایستی مورد بحث قرار دهیم: