کسی آن را از دیدگاه اجتماعی مطالعه کند (من در کتاب انسان و سرنوشت این نکته را گفتهام) از عالیترین معارف اسلامی است.

مسئله ای به نام بَداء [1]

در اسلام مسئلهای وجود دارد به نام بداء. بداء به حسب ظاهر مفهومی دارد که کمتر انسانها میتوانند قبول کنند که بداء یک امر درستی است و حتی خیلی بر شیعه اعتراض کردهاند که شیعه قائل به بداء است. معنی بداء این است که در برنامه قضا و قدر الهی تجدیدنظر رخ بدهد. مقصود این است که در حوادث تاریخی بشر، خدا برای پیش و پس رفتن تاریخ بشر صورت قطعی معین نکرده است؛ یعنی ای انسان! تو خودت مجری قضا و قدر الهی هستی، این تو هستی که تاریخ را میتوانی جلو ببری، میتوانی عقب ببری، میتوانی نگه داری. هیچ جبری، نه از ناحیه طبیعت، نه از نظر ابزارهای زندگی و نه از نظر مشیت الهی بر تاریخ حکومت نمیکند. این یک جور فکر و نظر است. پس ما تا تکامل و مقصد انسانیت را نشناسیم، نمیتوانیم از تکامل دم بزنیم و بگوییم بشر رو به پیشرفت است، زیرا بلافاصله این سؤالات مطرح میشود: به کجا؟ به سوی چه؟ آیا به سوی نمیدانم کجا؟! اگر به سوی نمیدانم کجاست پس ما چه میگوییم؟ راه رسیدن چه راهی است؟ ما تاریخ را میخوانیم برای اینکه راهگشا به سوی آینده باشد؛ اگر بنا شود که تاریخ فقط بتواند تا زمان حال، خودش را معرفی کند و نتواند راه را به سوی آینده بگشاید فایده تاریخ چیست؟ ولی میبینیم که قرآن تاریخ را از این نظر مورد مطالعه قرار میدهد که راهگشای ما به سوی آینده است و باید باشد. بنابراین ما بحثی درباره گذشته تا حاضر و بحثی برای آینده داریم. مسئله تکلیف و وظیفه و مسئولیت، برای ما آن وقت مشخص میشود که بعد از آنکه درباره گذشته یک شناختی پیدا کردیم، درباره آینده شناخت پیدا کنیم.

تکامل اجتماعی در گذشته

بدون شک ما اگر تاریخ گذشته را از دو نظر نگاه کنیم، میبینیم پیشرفت