است یا نه؟

2. آیا جامعه بشر در آینده متکامل است و رو به تکامل میرود؟

3. اگر رو به تکامل میرود آیا آن جامعه ایدهآل و به تعبیر افلاطون آن مدینه فاضله بشریت چگونه است و چه مشخصاتی دارد؟

ما تاریخ را تا اینجا که آمدهایم میتوانیم بشناسیم اما آینده را چطور؟ آیا نسبت به آینده باید چشمهایمان را ببندیم و بگوییم تاریخ جبراً حرکت میکند و رو به تکامل است؟ در طبیعتِ زمان تکامل است؟ کشتی زمان جبراً و بدون آنکه انسان کوچکترین دخالتی و کوچکترین مسئولیتی داشته باشد رو به تکامل است نظیر تکامل طبیعی که قبلًا اشاره شد؟ و در گذشته هم انسانها به عنوان یک عده موجودات آزاد و مختار و صاحب مسئولیت و دخیل نقشی نداشتهاند؟ نقش انسانها در گذشته یک نقش جبری و فرعی بوده است؟ خیر، نه در گذشته اینچنین بوده و نه در حال و آینده. چنین جبری بر گذشته حاکم نبوده است. انسانها با اراده و اختیار خودشان، با طرحریزی خودشان برای جامعهشان، راه تکامل جامعه را انتخاب کردهاند و جامعه را جلو بردهاند؛ یعنی نقش اختیار و آزادی انسانها در گذشته را نباید فراموش کرد و لهذا گروههایی از انسانهای گذشته قابل ستایش و تعظیم و تجلیل و تقدیساند و آنها همانهایی هستند که میتوانستند در جلوی تکامل تاریخ بایستند یا به تکامل تاریخ کمک نکنند و آسایش فردی را برای خودشان برگزینند ولی این کار را نکردند و آزادانه و به اختیار خود در راه تکامل تاریخ فداکاری کردند، و انسانهای دیگری مورد ملامت و صد هزار ملامت و نفرین هستند به دلیل اینکه کارشکنی کردهاند. و قهراً اگر ما آینده را نشناسیم یعنی برای آینده طرحی نداشته باشیم و اگر به مسئولیت خودمان برای ساختن تاریخ توجه نکنیم، مورد ملامت آیندگان هستیم. تاریخ ساخته انسان است نه انسان ساخته تاریخ. اگر طرحی برای آینده تاریخ نداشته باشیم و اگر مسئولیت خودمان را برای آینده تاریخ درک نکنیم کسی نمیتواند به ما قول بدهد که این کشتی خود به خود و به طور خودکار به مقصد و هدف خودش برسد، لااقل قابل جلو افتادن و عقب افتادن هست.

مسئله قابلیت جلو افتادن و عقب افتادن حوادث، یعنی اینکه یک سیر جبری کور حوادث را به جلو نمیراند، در اسلام و مخصوصاً در تشیع مطرح است که اگر