(میخواهید اسمش را تکامل بگذارید، که مشکل است) برای بشر وجود داشته است. یکی از آنها از نظر ابزارسازی است. این دیگر جای تردید نیست که بشر در ابزارسازی پیشرفت کرده است، پیشرفتی حیرتآسا. بشری که یک روز ابزارش سنگ بود آنهم سنگهای نتراشیده و بعد به دوره مثلًا سنگهای صاف و تراشیده رسید اینک تکنولوژی و صنعت و فن امروز را پدید آورده است. بشر از نظر خلاقیت فنّی و از نظر خلاقیت ابزاری نه تنها به طور محسوس پیشرفت کرده است، بلکه به پیشرفت حیرتانگیزی رسیده است؛ به پیشرفتی رسیده است که اگر صد سال پیش به همه بشرها و فیلسوفان درجه اول دنیا میگفتند صد سال بعد بشریت از نظر ابزار به این حد میرسد که امروز رسیده است، باورشان نمیآمد. شما اسم این را میخواهید پیشرفت بگذارید یا تکامل. بدون شک بشر از نظر ابزار زندگی به حد اعلای پیشرفت رسیده است و پیشبینی میشود که در آینده هم چنین باشد؛ یعنی اگر در آینده فاجعهای برای تاریخ رخ ندهد- فاجعهای که گروهی از دانشمندان آن را پیشبینی کردهاند و بلکه محتمل میدانند و میگویند همین پیشرفت فنّی و صنعتی به جایی رسیده که ممکن است بشر به دست بشر نابود بشود با همه دستاوردهای گذشتهاش از علم و فن و صنعت و کتاب و تمدن و آثار تمدن، و شاید بعد، از نو انسانهایی پیدا شوند که زندگی را از روز اول شروع کنند، اگر چنین فاجعهای رخ ندهد- شکی نیست که بشر از نظر ابزار کار باز هم جلوتر میرود و شاید به مراحلی برسد که برای بشر امروز هم قابل تصور نیست. این تکامل معلول تکامل تجارب بشر و تکامل علم بشر است (علوم تجربی) چون بشر از نظر آگاهیهای تجربی و اطلاع بر طبیعت پیش رفته و توانسته است طبیعت را در خدمت و در تسخیر خود بگیرد. به عبارت دیگر بشر در رابطهاش با طبیعت پیشروی کرده است و هرچه جلو رفته است طبیعت عینی را بیشتر در تسخیر خود و در اختیار خود قرار داده است.

یک جهت دیگر تکامل (اگر باز بشود نام آن را تکامل گذاشت، که مشکل است) این است که ساختمان جامعه بشری از یک حالت ساده تدریجاً به سوی پیچیدگی و پیچیدهتر بودن پیش آمده؛ یعنی همانطور که در امور صنعتی و فنّی مثلًا اولین هواپیمایی که ساختند بسیار ساده بود و اکنون که این سفینههای فضاپیما را ساختهاند دستگاههای بسیار دقیقی است، و همانطور که در تکامل طبیعی،