این بیماری در حال پیشرفت است، ولی نمیگوییم در حال تکامل است. اگر سپاهی در سرزمینی بجنگد و قسمتی از سرزمین دشمن را تصرف کند میگوییم فلان لشکر در حال پیشرفت است، ولی نمیگوییم در حال تکامل است، چرا؟ برای اینکه در مفهوم تکامل، تعالی خوابیده است، یعنی تکامل حرکت است اما حرکت رو به بالا و عمودی. تکامل، حرکت از سطحی به سطح بالاتر است. ولی پیشرفت در یک سطح افقی هم درست است. یک سپاهی که سرزمینی را اشغال کرده است وقتی قسمت دیگری را بر متصرفات خودش اضافه میکند، میگوییم پیشروی کرده است، یعنی در همان سطحی که بوده مقدار دیگری به قلمرو خودش افزوده است. چرا اینجا نمیگوییم تکامل؟ برای اینکه در تکامل تعالی خوابیده است. پس وقتی که ما میگوییم تکامل اجتماعی، در مفهومش تعالی انسان از نظر اجتماعی است نه صرف پیشرفت. ای بسا چیزها که برای انسان و جامعه انسان پیشرفت باشد ولی برای جامعه انسانی تکامل و تعالی شمرده نشود. این را میگویم برای اینکه معلوم شود که اگر بعضی از علما در اینکه بتوان نام بعضی از مسائل را تکامل گذاشت تردید کردهاند، نظرشان خالی از نوعی دقت نیست. با اینکه نظر آنها را تأیید نمیکنیم ولی آنها متوجه نوعی دقت شدهاند. پس تکامل با پیشرفت و همچنین با توسعه تفاوت دارد. (توسعه و پیشرفت تقریباً یک مفهوم دارند.) اما فرق تکامل با مسئله تمام این است که یک شیء اگر دارای یک سلسله اجزاء باشد، مثل یک ساختمان و یا یک اتومبیل، مادام که همه اجزاء لازم در آن وجود پیدا نکرده، میگوییم ناقص است؛ وقتی که آخرین جزء را مثلًا آخرین آجر را زدند میگوییم تمام شد یعنی همه اجزاء به پایان رسید. ولی تکامل، در درجات و مراحل است. یک کودک اگر از نظر عضوی ناقص به دنیا بیاید ناتمام به دنیا آمده است ولی اگر از نظر اعضا و جهازات، تمام به دنیا بیاید تازه ناقص است و باید مراحل تکامل را با تعلیم و تربیت طی کند؛ یعنی پلههای تعلیم و تربیت برای این کودک تعالی است، درجات و پلهها را بالا رفتن است.

تا اینجا بحث ما درباره تعریف تکامل و فرق میان تکامل اجتماعی و تکامل طبیعی بود. حال میپردازیم به سایر مسائلی که در این باره مطرح است که میتوان آنها را در سه پرسش مطرح کرد:

1. آیا بشر در زندگی اجتماعی در طول تاریخ خود تکامل و تعالی پیدا کرده