ابتدا تعجبآور است که چه جای تردید است؟! اینکه چرا تردید کردهاند بعد عرض میکنم. در اینجا همینقدر اشاره میکنم که اگرچه ما تردید آنها را صحیح نمیدانیم و ما هم معتقدیم که جامعه بشر همهجانبه رو به تکامل است و به یک مراحل نهایی نزدیک میشود، در عین حال تردیدهای آنها هم بیوجه نیست، جهتی دارد که باید روشن بشود تا ما بتوانیم مفهوم تکامل را کاملًا درک بکنیم.

تکامل چیست؟

تکامل را باید اول تعریف بکنیم. خیلی از مسائل است که به نظر واضح و بدیهی و بینیاز از تعریف میآید، ولی وقتی که انسان میخواهد تعریف کند میبیند چقدر دشوار و مشکل است و دچار اشکالات میشود. من نمیخواهم همه تعریفهایی را که فلاسفه برای تکامل کردهاند ذکر کنم. در اینجا اجمالًا به فرق میان تکامل و پیشرفت و همچنین فرق میان کمال و تمام اشاره میکنم.

بحث دقیقی در فلسفه اسلامی هست که اتفاقاً از نظر قرآن هم قابل بحث است و آن اینکه: فرق میان تمام و کمال چیست؟ ما «تمام» را در مقابل نقص به کار میبریم، «کمال» را هم در مقابل نقص. میگوییم تام و ناقص، کامل و ناقص. آیا تام همان کامل است؟ نه، در قرآن آیهای که مربوط به امر امامت و ولایت است اینچنین نازل شد: الْیوْمَ اکمَلْتُ لَکمْ دینَکمْ وَ اتْمَمْتُ عَلَیکمْ نِعْمَتی وَ رَضیتُ لَکمُ الْاسْلامَ دیناً [1].

قرآن میگوید ما دو کار کردیم: نعمت را تمام کردیم، دین را کامل نمودیم؛ یعنی قرآن برای اتمام و اکمال دو مفهوم قائل است؛ میگوید نعمتها را از نقص به تمام رساندیم، و دین را از نقص به کمال. قبل از آنکه فرق ایندو را با یکدیگر بگویم لازم است تفاوت میان تکامل و پیشرفت را عرض بکنم.

فرق تکامل و پیشرفت

آیا پیشرفت همان تکامل است و تکامل همان پیشرفت است؟ اتفاقاً اینها هم با یکدیگر تفاوت دارند. شما موارد استعمال را ببینید. ما درباره یک بیماری میگوییم